طبقه متوسط ایران کانون توسعه همه جانبه

مقدمه

یکی از مهم ترین تحولات سیاسی کنونی ایران سرمایه گذاری کنشگران سیاسی بر روی طبقه متوسط (Middle Class) برای آینده سیاسی کشور است. چنان که پس از انتخابات 1388 گفتار رسانه ای و بیانیه های منتقدین به گونه ای تنظیم شد که طبقه متوسط را مخاطب خود قرار داد. در عین حال طبقه متوسط بزرگ ترین نیرویی بود که در اعتراض به نتایج آرا در انتخابات ریاست جمهوری 1388  قبل از سخنان مقام معظم رهبری به خیابان ها آمد.

پس از انتخابات 1388 جریانی که به قدرت رسید شروع به یارگیری از طبقه متوسط کرد و به طور کلی رفتارهای مجموعه دولت اصول گرا از طبقه فرودست به طبقه متوسط تغییر جهت داد، زیرا نقش این طبقه را در انتخابات آتی تعیین کننده یافتند. این موضوع مورد توجه تبلیغات رسانه ای قدرت های خارجی نیز قرار گرفته است، چنان که در آمریکا و اروپا حوزه های رسانه ای طبقه متوسط ایران را مـدِّنظر دارند، چرا که نقش مؤثر این طبقه را در آینده ایران درک کرده اند. البته اکثر مخاطبان رسانه های فارسی زبان که توسط آمریکا و انگلستان راه اندازی شده  نیز طبقه متوسط اند.

سؤال اساسی این است که در این یارگیری کدام یک از این جریانات می تواند موفق شود؟ چه شعارهایی در بسیج این نیروها مؤثر است؟ در چه موقعیت هایی ممکن است طبقه متوسط به یکی از این گروهها وفادار بماند یا پشت کند و به قول معروف تغییر موقعیت دهد؟  امروزه این قبیل پرسش ها موضوع مباحثه کارشناسان علوم اجتماعی - سیاسی است.
 
نقش طبقه متوسط در تاریخ معاصر ایران

یکی از مشکلات اساسی تاریخ تحولات اجتماعی ایران در فهم تاریخ و مسائل ایران که اصل بسیار مناقشه برانگیزی است و حوزه سیاسی را نیز متأثر کرده و غالبا توسط راویان ایدئولوژیک تاریخ ایجاد شده و در متن تاریخ اجتماعی جامعه ایرانی باقی مانده است؛ نادیده گرفتن نقش طبقه متوسط در تحولات اجتماعی صد سال اخیر ایران است. در دوره معاصر طبقه متوسط کانون تحولات جامعه ایرانی بوده است. انقلاب مشروطه و انقلاب اسلامی، انقلابات کاملا شهری با محوریت طبقه متوسط هستند. تاریخ تحولات ایران معاصر نشان می دهد که طبقه متوسط نقش تعیین کننده ای در انقلاب اسلامی داشته است.

در تحولات اجتماعی ایران، طبقه متوسط به دلایل متعدد طبقه تعیین کننده ای است، زیرا گستردگی و چگونگی آن از لحاظ تعدد افراد و گروه های اجتماعی و اقشار درون آن روز به روز در حال افزایش است. جامعه ایران یک جامعه کاملا شهری است و مسائل آن نیز مسائل مدرن و مسائل شهری و زندگی مدرن است. از سوی دیگر موضوع مباحث طبقه متوسط موضوعات جامعه مدرن نظیر حقوق شهروندی، جامعه مدنی، آزادی، عدالت، قانون گرایی و اخلاق حرفه ای است. البته تنوع  و تکثر عناصر درون این طبقه بسیار زیاد است. طبقه متوسط خود را پیشتاز روشن بینی و تحول خواهی می خواند و در جهت دهی افکار و کنش نیروهای اجتماعی نقش محوری ایفا می کند. از جنبه اقتصادی بخش اعظم طبقه متوسط - مستقل از دولت - در بخش خدمات، تجارت و تولید فعال است. این استقلال اقتصادی نقش مهمی در مناسبات اجتماعی و سیاسی برای طبقه متوسط فراهم کرده است.

دغدغه های طبقه متوسط

مسئله اساسی طبقه متوسط ایران سامان دادن یک زندگی مدرن در جامعه و توسعه همه جانبه است. از منظر این طبقه کیفیت زندگی و نحوه بهره گیری از زندگی اهمیت بسیار دارد. جامعه ایرانی از جهت ارزشی یک جامعه دو قطبی نیست؛ چنان که "سکولار یا متدین"، "لیبرال دموکرات یا سوسیال دموکرات" و "غرب گرا یا شرق گرا" باشند. جامعه ایرانی یک جامعه پویا با ترکیب بندی های متفاوت است، که در این چارچوب از دو حد افراطیِ ضدیت با فرهنگ سنتی و تحجرگرایی گذر کرده است. آزادی اندیشه، حفظ حریم خصوصی، آزادی مطبوعات و گردش اطلاعات از دغدغه های اصلیِ اجتماعی طبقه متوسط است. از جهت مدل زندگی، دغدغه اصلی این طبقه بهبود و بهره وری هر چه بیشتر از زندگی است، در حالی که اخلاق نیز از اهم مسائل مورد توجه این طبقه است.

جامعه ایران جامعه ای است دینی که دین داری اصلی ترین مسئله آن است. برخلاف تبلیغات غربی اکثریت انبوه طبقه متوسط ایران دین دار است، نـه بی قید و بند و غرب زده. این طبقه در قبال کنترل و بهره برداری خود توسط یک گروه خاص به شدت حساس است. قدرت های غربی و برخی افراد در حاکمیت ایران بر این باورند که می توانند با کنترل طبقه متوسط ایرانی، آنها را در جهت اهداف خود هدایت کنند. در حالی که به گواه تاریخ با جامعه ایرانی نمی توان این چنین معامله کرد. اولا اثبات شده که این سناریو برای ساختن جامعه اشتباه است و ثانیا از آن جهت که نیروی مذکور دارای یک تاریخ و پیشینه طولانی است، در برخورد حوزه سیاسی با آن حساس شده واکنش نشان می دهد. چنان که هر زمان که تلویزیون های ایرانیِ فارسی زبان خارجی شروع به ایجاد حساسیت در جامعه می کنند،  طبقه متوسط واکنشی متناسب با آن موضوع بروز می دهد. برای مثال وقتی القا می شود جامعه ایران دچار بحران دین داری شده، طبقه متوسط حساسیت دینی خود را بیشتر بروز می دهد. دغدغه اصلی کنونی طبقه متوسط فارغ از جناح بندیهای سیاسی موجود ایران توسعه همه جانبه اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اخلاقی ایران است.
 
خواست های طبقه متوسط
 
حرکت جامعه ایرانی متناسب با حرکت های جامعه جهانی است. طبقه متوسط جریانی نیست که به واسطه یک نیروی اجتماعی تولید شده باشد تا با مدیریت آن توسط یک یا چند نهاد بتوان به منافع موردنظر دست یافت. طبقه متوسط ایران در متن نظام اجتماعی استقرار یافته و بازگو کننده ایده ها و انتظارات جامعه ایرانی است. در جامعه ایران نمی توان چند فرد کلیدی و عمده را رهبر تام و تمام یک جریان خواند. حرکت ترقی خواه جامعه ایرانی در حال استمرار است و همچنان  به حیات خود ادامه می دهد. این جریان رهبران عمده و اساسی ندارد که بتوانند جنبش اجتماعی ایران را رادیکال کرده، یا آن را متوقف کنند. طبقه متوسط ایران جنبشی "عقل گرا" و "خود اصلاح گر" است که هماهنگ با مقتضیات و ظرفیت های خود، جامعه و حاکمیت در جهت رشد و توسعه همه جانبه به پیش می رود. "توسعه"، "دموکراسی"، "عدالت"، "قانون گرایی" و "اخلاق"  در چهار چوب اسلام رحمانی خواسته های اصلی طبقه متوسط ایرانی است، که هر یک از این خواست های پنج گانه محور حرکت برخی از طبقات و گروه های اجتماعی دیگر ایرانی است. در حال حاضر عملا طبقه متوسط، طبقات و گروه های دیگر اجتماعی را مدیریت می کند. طبقه متوسط از اینکه عده ای بنام دین اعمالی خلاف شرع بییَن میکنند، بنام دموکراسی دینی فقط حق حیات سیاسی برای یک جریان خاص قائلند، بنام عدالت بزرگترین مفاسد اقتصادی بوقوع میپیوندد بنام قانون برخی ازحقوق اساسي مردم را سلب میکنند و بنام اخلاق بدترین رفتارها را با رقبای سیاسی خود میکنند رنج میبرد و خواستار تغییر این گونه منش ها و رفتارها  در سپهر سیاسی و اجتماعی ایران است که با روح  بلند ملت ایران، انقلاب اسلامی  و ارزشهای شهیدان گلگون کفن این مرز وبوم در تنافر است.

غرب و طبقه متوسط ایرانی

قدرت های خارجی همواره درصدد طرح مطالبات طبقات اجتماعی شهری هستند. نگاه غرب به طور کلی وَ کانون غرب یعنی آمریکا و انگلیس بالاخص به جامعه ایرانی، نگاهی کاملا تهی است. آنها جامعه ایرانی را از نظر ظرفیت های ایرانی، بسیار تهی می بینند و تصورشان این است که جامعه ایرانی جامعه ای خسته از تمایل به فرهنگ، دین، اخلاق، مناسبات اجتماعی، روحانیت و اسلام است. غرب تصور می کند جامعه ایرانی جامعه ای تهی است که با چند حرکت ایذایی و با توسل به فیس بوک و تویتر و جنجال تبلیغاتی در رسانه های خارجی و پمپاژ زندگی به سبک غربی از طریق رسانه ها می توان آن را دچار فروپاشی کرد. این نگاه غیرعلمی ترین نگاه به جامعه ایرانی است. جامعه ایرانی جامعه ای است با یک تجربه تاریخی طولانی مدت که خاطرات تلخی از استعمار انگلیس، روسیه و امپریالیسم آمریکا دارد.

به نظر من طبقه متوسط ایران به تقاضای تغییر نظم سیاسی - اجتماعی از طریق غرب پاسخ مثبت نخواهد داد. نگاه غرب در رابطه با جامعه ایرانی بسیار سطحی و ساده انگارانه است. این تفکر خاص افرادی است که ایران را با ادبیات عصر روشنگری اروپا روایت می کنند؛ که از سویی ملت نادان و جاهل اند وَ از سوی دیگر حاکمیت مستبد و مقتدر درمانده که با این جامعه چه کند. جامعه امروز ایران، جامعه عصر رنسانس یا روشنگری اروپا نیست، بلکه شرایط و مقتضیات خاص خود را داراست که از شرایط اروپا متمایز است.

مقایسه طبقه متوسط ایران و بورژوازی اروپا

در دوره رنسانس بورژوازی در اروپا خودبنیاد بود و اسباب تحول عظیم تمدنی و فرهنگی در اروپا گردید. اروپای عصر فئودالیته از طریق مناسبات تولیدی طبقه متوسط به تمدن صنعتی و عصر خردگرایی و روشنگرایی - با همه چنبه های مثبت و منفی اش - تحول یافت. اما طبقه متوسط ایرانی که محور انقلاب مشروطه و انقلاب اسلامی ایران بود هنوز نتوانسته به آرمان های خود نائل شود و تمدنی براساس ارزش های خود بنا نهد، از این رو این طبقه برخلاف طبقه متوسط کنونی غرب، همچنان خصلت انقلابی خود را حفظ کرده است.

فرجام سخن
 
طبقه متوسط ایران طبقه ای است خودبنیاد است که در پی ایجاد انقلابی دیگر نیست، بلکه خواسته های خود را از طریق اصلاحات پیوسته یا ناپیوسته با صبوری و اعتدال پی می گیرد. این طبقه مخالف اقتدارگرایی و طالبانیسم است. محور جنبش ترقی خواهی جامعه ایرانی در چارچوب تعالیم اسلام رحمانی و آزادیِ عدالت محور است. طبقه متوسط به دنبال هرج و مرج نیست، بلکه خواستار حاکمیت قانون برای همگان است. این طبقه هم با استبداد داخلی مخالف است، هم با تهاحم خارجی به مام میهن. خصلت ملی گرایی و توجه به جهانی شدن از دیگر خصایص برجسته طبقه متوسط ایرانی است.

آکادمی مطالعات ایرانی لندن
16 سپتامبر 2011