آئین گرگیعان در بین عرب‌های خوزستان

روزنامه روزگار - قاسم منصور آل کثیر

ماه رمضان همواره در بین مسلمانان جهان با آئین ها و رسومات مختلفی همراه بوده. کشور ما با تکثر قومی و فرهنگی گونه گون در گوشه و کنار آن همواره شاهد اجرای این مراسم های زیبا و به یاد ماندنی است.

یکی از باورها و اعتقادات هر قوم و ملتی برپایی اعیاد و جشنهای ملی و مذهبی است. برخی از اقوام علاوه بر اعیاد مذهبی ، جشنهای ملی و باستانی را نیز به صورت دیرین و کهن برپا می کنند. کشور ایران به علت تنوع و تکثر قومی و دارای مجموعه ای از آئین ها ، سنتها و آداب مختلف و زیبا می باشد که به تبع این تکثر قومی و سنتهاست که شاهد برگزاری اعیادی مثل نوروز، فطر، قربان، غدیر خم، و .... در جای جای این سرزمین می باشیم.

استان  خوزستان یکی از استانهایی است که دارای گونه های مختلف فرهنگ‌ها می باشد که در طول سال با آیین‌ها و رسومات مختلفی همراه بوده است. بازی «محیبس» یا همان پوچ و پر و آیین طبل زدن در سحر در ماه مبارک رمضان از نمونه های آن هستند.

این ماه با پختن غذاهای مخصوص همراه است. پختن غذاهایی نظیر "مهلبیه" (فرنی)، سمبوسه، هریس،  تشریبه را که همه ی عربهای خوزستان می شناسند و در ماه رمضان بویش در کوچه ها می پیچد، همچنین ماقوده را که از نشاسته درست می شود نیز بر سر سفره افطار می بینیم. تمام این موارد از جمله  رسوم‌های رایج در بین شهروندان عرب استان خوزستان است .

اما یکی از آئین های زیبا و برجسته مردم عرب خوزستان آئین "گرگیعان" است؛ در این آیین که گفته می‌شود از دوران پیامبر اکرم (ص) به جا مانده تعابیر و روایت‌های متفاوتی نقل شده است. در مورد ریشه و معنی کلمه "قرقیعان" نظرات متفاوتی وجود دارد. برخی معتقدند که این کلمه از "قرع الباب" به معنای درب زدن گرفته شده است. به خاطر اینکه کودکان درب خانه‌ها را برای دریافت شیرینی و عیدی می‌کوبند. نظر دیگری که در باب معنی "گرگیعان" آمده است اين است كه می‌گویند از کلمه "قرّة العین" گرفته شده که به معنای شادی و سرور انسان می‌باشد و از آن جایی که مراسم گرگیعان مصادف می‌شود با تولد امام حسن مجتبی (ع) و خوش حالی رسول خدا (ص) برای تولد اولین نوه‌اش، می‌گویند که مردم برای عرض تبریک به امام علی (ع ) و حضرت فاطمه (س) "قرة عين! قرة عين!" گویان به درب منزل‌شان می‌رفتند و کم‌کم به صورت مناسبتی هر ساله در میان مسلمانان رواج گرفت اما گویا در محدوده مولد امام حسن (ع) و برخی مناطق مجاور و از جمله خوزستان باقی می‌ماند.

اجرای گرگیعان با نام‌های مختلف در بین عرب‌های مسلمان وجود دارد که اجرای آن نیز با شعارهای مخصوصی نیز همراه است. برای نمونه مردم بغداد آن را "ماجینه" می‌نامند و اهالی جنوب بغداد به آن "کرکیعان" می گویند. در کشورهای خلیج فارس بحرینی‌ها آن را "قرقاعون"، قطری‌ها به نام "قرنقعوه"، مردم کویت و عربستان به نام "قریقعان"، در پادشاهی عمان به "قرنقشوه" و در امارات متحده عربی به آن "حق اللیله" و عرب‌های هم وطنمان به آن "قرقیعان" و با تلفظ بومی خود که  "گاف" را به جای "قاف" تلفظ می کنند آن را "گرگیعان" می‌خوانند.

همه ساله در شب 15 ماه رمضان گویی ندایی بچه‌ها و نوجوانان عرب خوزستانی را بعد از افطار به کوچه و پس کوچه‌های اهواز، آبادان،  خرمشهر، شادگان و دیگر شهرها و روستاها می‌کشاند و بچه‌‌ها که هر دم از این کوچه به آن کوچه و از این درب به آن درب می روند، دختر و پسر با برگردن انداختن کیسه‌هایی از پیش تهیه شده برای جمع‌آوری عیدی و شیرینی و پوشیدن لباس‌های محلی خود که پسران با پوشیدن دشداشه و دختران عبا بر سر از این درب خانه به آن خانه درب زنان برای دریافت شیرینی و عیدی ماه مبارک می‌روند.  بچه‌ها با شور و شعف به کوچه‌ها روانه می‌شوند و هر لحظه بر تعداد آنان افزوده می شود. بچه‌های هر محله به صورت دسته‌های جداگانه و به صورت خود جوش به سراغ همسایه های خودشان می روند. برخی از این دسته‌ها به هم می پیوندند و جمعیت زیادی را تشکیل می دهند که خانواده‌ها را به درب منازل کشانده و فضایی معصومانه و خیره کننده‌ای را که بچه‌ها بوجود آورنده آن بودند را به تماشا بنشینند. فضایی که هر سال یک مرتبه آن هم در شب میلاد امام حسن مجتبی ایجاد می شود.

در شب 15 رمضان، قدم زدن در شهرهای جنوبی خوزستان شما را با ترنم صدای فریاد و شادی کودکان معصوم همراه می‌کند که فضا را پر از عطر عرفان و مهر و محبت رمضانی همراه با بوی بخور و فرنی و غذاهای سنتی جنوب در هم می آمیزد.

اجرای مراسم گرگیعان با شعارهای مختلفی همراه است. این شعارها در کشورها و مناطق مختلف متفاوت است. برای نمونه بچه‌های کویتی با شعار "قرقیعان و قرقیعان بین اقصیر و رمضان" و بچه‌های اماراتی با شعارهای "انطونه حق الله یرضی علیکم الله" (حق خداوند را بدهید خداوند از شما راضی باشد) و دیگر بچه‌های حوزه خلیج فارس با شعار "عطونا الله یعدیکم بیت مکه یودیکم" (به ما عیدی بدهید که خدا عیدی سفر مکه به شما بدهد) به کوچه‌ها روانه می‌شوند.

در این میان بچه‌های عرب خوزستانی نیز با شعارهای مخصوص به خود درب هر خانه فریاد زنان می‌گویند: "ماجینه یا ماجینه حل الکیس و انطینا" (ما آمدیم و ما آمدیم کیسه مان را باز میکنیم و بمان هدیه بدهید)و با شعار و فریاد به آدم‌های بالای پشت بام می‌گویند: "یا اهل سطوح  تنطونه لو نروح" (ای افرادی که آن بالا و پشت بوم ایستاده‌اید به ما عیدی می‌دهید یا برویم؟) همچنین می گفتند "گرگشون گرگشون کل السنه واتعیشون" که گرگشون نیز به معنای گرگیعان است که برخی از شهرستاهای جنوب خوزستان از این لفظ استفاده می کنند و معنی آن می شود:  گرگشون و گرگشون هر سال به سلامت زندگی کنید. شعار دیگر شعار قرقیعان و قرقیعان بین اقصیر و رمضان است ( قرقیعان و قرقیعان بین شعبان و رمضان) هم‌چنین شعارهایی دیگر که پسرها فریاد زنان گویند: "گرگیعان و گرگیعان" و دخترها در جواب می‌گویند: "الله یندیکم رضعان و گرگیعان و گرگیعان الله ایخلی اولیدکم" (خدا پسر شما را نگه دارد) منظور کوچک‌ترین فرزند خانه است و اگر به فرض اسم او احمد باشد می‌گویند: "خدا کوچیکه رو حفظ کنه آمین به حرمت خدا آمین. خدایا حمودی". "حمودی" در زبان عربی به تحبیب شده "محمد" می‌گویند رو حفظش کن و در مقابل صاحبان‌خانه‌ها به آنان باسورک (بادام شور) داده و با شیرینی از آنها استقبال می کنند. این مراسم تا پاسی از شب ادامه دارد.

چنین مراسمی که بچه های کم سن و سال و به صورت خود جوش آن را اجرا می کنند را در ماه مبارک در برخی کشورهای دیگر نیز شاهدیم. همچون کشور مصر.در این کشور مسلمانان از ماه شعبان و حتی از ماه رجب و با اقتدا به پیامبر گرامی اسلام (ص) و آماده کردن نفس خود به استقبال این ماه پر فضیلت می‌روند و یک یا دو هفته قبل از حلول ماه مبارک رمضان برگزاری جشن‌های این ماه را آغاز می‌کنند. کودکان مصری با در دست داشتن فانوس‌هایی سرودها و شعرهای معروف این ماه را می‌سرایند. تشابه فرهنگی همواره در بین انسان ها بوده و هست.

برای مثال آئینی را که بچه‌های کم سن و سال اجرا می کنند را در بین دیگر اقوام ایرانی نیز داریم. مراسم قاشق زنی که بچه های هموطنان ترک آن را انجام میدهند. کودکان این قوم نیز مراسمی شبیه به گرگیعان خوزستانی ها دارند با این تفاوت که آنان این مراسم را در شب قبل از عید نوروز و یا در شب چهارشنبه سوری اجرا می کردند. در این شب نیز بچه ها به در خانه ها رفته و قاشق ها را به هم می کوبیدند و با این کار صاحب خانه متوجه آمدن بچه ها می شد. بچه ها کیسه های خود را از زیر در وارد می کردند تا صاحب خانه برای آنان شیرینی، آجیل و... بگذارد.  به باور آنها بهتر بوده که صاحب خانه متوجه نشود که چه کسی پشت در بوده و بعضاً کسیه ها را از زیر در و یا اینکه در می زندند و گوشه ای قایم میشدند و صاحب خانه کیسه را پر از شیرینی می کرد و در را می بست. ترک ها این رسم را قورشاق می نامند.

درعصر حاضر گرگیعان را در بین جوانان نیز شاهدیم اما این دفعه جوانان به درب خانه ها نمی روند بلکه با ارسال پیامک این آئین که آنان را به یاد دوران کودکی و نوجوانیشان می اندازد را به پا می دارند. این جوانان با ارسال اس ام اس و همچنین با درج شعارهای گرگیعان که پیشتر گفته شد در وبلاگ ها و وب سایت های خود، این جش زیبا را به بازدید کنندگان خود یادآوری و تبریک می گویند. برخی دیگر از جوانان نیز با رفتن به خانه پدربزرگ و یا مادر بزرگ با خرید باسورک (بادام) شب گرگیعان را دور هم با تعریف خاطران دوران کودکی و شعارهای گرگیعان سپری می کنند.