غبار فراموشی بر چهره نامدار مشروطه (+تصاویر)

امروز با گذشتن بیش از 100 سال از صدور فرمان مشروطه، کربلایی علی مسیو یکی از چهره های نامدار این نهضت به فراموشی سپرده شده و خانه وی که مرکز غیبی تبریز نامگذاری شده بود در حال تخریب است.

به گزارش مهر در تبریز، علی مسیو مغز متفکر و پیشوای گمنام انقلاب مشروطیت و یکی از بنیادگزاران و فعالان اجتماعیون عامیون در انقلاب مشروطه ایران است.

وی که از نخستین  فعالان تاریخ جنبش کارگری ایران است در پیدایش و رشد سازمان‌های متعدد اجتماعیون عامیون ایران نقش موثری داشته است.


علی مسیو با پایه گذاری مرکز غیبی تبریز به عنوان مهمترین و مؤثرترین هسته اجتماعیون ـ عامیون ایران، خدمات انکار ناپذیری در شکل گیری انقلاب مشروطیت انجام داده‌است.

علی مسیو که بود؟

کربلایی علی مسیو، فرزند حاج محمد باقر تبریزی در شهر تبریز به دنیا آمد و در محله نوبر تبریز زندگی می‌کرد.

وی که تنها فرزند خانواده‌ای با فرهنگ بود و پدرش به شغل بازرگانی اشتغال داشت، شغل پدر را برگزید و در شهر تبریز مورد اعتماد شدید مردم و از احترام بالایی برخوردار بود.

علی مسیو در عین حال روشنفکری مبارز و مطلع بود و به سه زبان فارسی، عربی و فرانسه تسلط کامل داشت.

درباره زندگی علی مسیو، اطلاعات بسیار کمی نسبت به دیگر چهره‌های تاریخی وجود دارد، اما وی به اروپا و عثمانی سفر کرده بود و تحصیلات و مطالعاتش در غرب،‌او را با افکار دموکراسی خواهی آشنا کرد.


مسافرتهای متعدد او به اتریش، قفقاز و استانبول، تماس با جهان نوین را برایش به ارمغان آورده بود، در تبریز کارخانه چینی سازی دایر کرده و سعی در توسعه این صنعت در منطقه داشت.

او که با تاریخ اروپا بویژه انقلاب کبیر فرانسه آشنا بوده و زیر و بم آن را می‌شناخت، در صحبت‌هایش معمولا از تاریخ انقلاب فرانسه مثال می‌آورد.

درباره شخصیت او چنین نوشته شده‌است: «علی مسیو مرد پولادینی بوده و اعصاب او از هیچ پیش آمد متأثر نمی‌شد. نام کمیته حزب اجتماعیون ـ عامیون را مرکز غیبی گذاشته بود، تا کسی به آسانی دسترسی نداشته باشد، در سال‌های نخست (برقراری مشروطه و قیام تبریز) امنیت شهر را دسته‌های مجاهدین به عهده گرفته بودند و شبی نبود که دسته‌های مجاهدین با فراش‌های قلعه بیگی‌ها تصادف‌های خونین نداشته باشند، معهذا وصول این قبیل اخبار ابدا" او را ناراحت نمی‌کرد... علی مسیو نه از تهدید می‌ترسید و نه تطمیع او را رام می‌کرد. شبی نبود که چندین واقعه خونین اتفاق نیفتد و برای حل این موضوع، نصف شب، در منزل او را نکوبند. او خواب نداشت و بی وقفه معضلات را حل می‌کرد...»


این توصیف روحیات و عملکرد و اعتقادات مبارز فداکاری است که در رویدادهای انقلاب مشروطیت، بویژه مرحله دوم آن نقش بی بدیل و اساسی ایفا کرد.

مرکز غیبی تبریز / پایگاه حمایتی انقلابیون و مشروطه خواهان

اجتماعیون ـ عامیون در ایران و قفقاز شعبه‌هایی داشت و در راه تشکیل سازمان سراسری آن در ایران، کربلایی علی مسیو به اتفاق دو پسرش و به همراهی حیدر خان عمو اوغلی و برخی دیگر مانند بشیر قاسم‌اف، حسین سرابی، سوچی میرزا، قره داداش، نقش اصلی را داشتند.

مرکز غیبی برای عضو گیری، در بدو امر افرادی از روشنفکران آزاد اندیش و زحمتکشان مستعد را به خود جلب کرده و با آنها تماس انفرادی برقرار می‌ساخت و پس از آن، طی آزمایش‌های گوناگون، فرد مورد نظر را به حوزه‌ها (حوزه‌های خصوصی و عمومی) مرتبط می‌کرد.

نفوذ معنوی مرکز غیبی در میان مردم فوق العاده بود. تشکیلات منظم و درایت رهبری اجتماعیون ـ عامیون بویژه شخص علی مسیو سبب اعتبار و کامیابی‌های بسیار و مجموعه قیام تبریز در دست این مرکز بود.


خانه و اموال علی مسیو بارها به دست دولت غارت شد و خانواده وی از سوی حکومت‌های مستبد شاهنشاهی صدمات بسیار دیدند و دو پسر نوجوان او اعدام شد.

مخالفان آزادی و مشروطیت از وی به عنوان مغز متفکر و طراح دفاع قهرمانانه تبریز نفرت داشت و دربار نیز همواره کوشش می کرد، با شایعه پراکنی، دروغ و افترا، نفوذ و اعتبار وی را در نزد توده‌های مردم در هم بشکنند.


مخالفان آزادی با ورود قشون تزار به تبریز به همکاری با آنها پرداخته و در دستگیری انقلابیون به ویژه خانواده علی مسیو از هیچ رذالتی کوتاهی نکردند و انقلابیون تحت شرایط دشواری با پا درمیانی برخی مجبور به ترک شهر و مهاجرت شدند.

در برخی منابع تاریخی گفته می‌شود که علی مسیو در این دوره به مرگ طبیعی درگذشته ‌است، اما چگونگی مرگ وی روشن نیست.

موجودیت مشروطه بدون نام آذربایجان به چالش کشیده می شود

رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی در این رابطه با بیان اینکه مشروطه مهم‌ترین و شایسته‌ترین رویداد سیاسی و اجتماعی است که اگر نام آذربایجان در آن نادیده گرفته یا کمرنگ شود، تمام موجودیت حماسه مشروطه با چالش مواجه می‌شود، تاکید می کند: نقش علی مسیو در شکل گیری و پیشرفت انقلاب مشروطه بسیار چشم گیر و قابل توجه است.

تراب محمدی ادامه می دهد: به دور از انصاف است که در نقش کلیدی آذربایجان تشکیک شود که در حقیقت برای مشروطه بدون آذربایجان و مرکز غیبی تبریز آینده‌ای متصور نبود.

ارزش زمین خانه علی مسیو بیشتر از قدمت آن است!

مرکز غیبی تبریز که به حق پایه گذار و حامی بزرگ انقلاب مشروطه و انقلابیون در 100 سال گذشته بود، امروز خانه ای متروک در خیابان ارتش جنوبی ـ کوچه صدر ـ بن بست ختایی‌ها ـ پلاک 50 است.

مرکز غیبی تبریز که در سال 1342 توسط خانواده کاظم زاده خریداری شده و تا چند سال قبل نیز نقش مسکونی داشته، سال 1382 به شماره 9411 به ثبت ملی رسیده است، در حال حاضر با در و پنجره های بسته گاه گاهی میزبان بارانی است که از درزهای مختلف به اتاق‌ها نشت کرده و تنها صدای فرو ریختن قسمتی از دیوار و سقف و یا فررفتن کف خانه است که سکوت سنگین آنرا می شکند.

این خانه که قدمت آن به دوره قاجاریه بازمی گردد، شامل دو حیاط پیشین با اتاق‌های جانبی در سه وجه حیاط اندرونی و در دو وجه حیاط بیرونی است. این دو حیاط به وسیله یک ورودی به هم ارتباط دارند و حیاط اندرونی با دو پله اختلاف سطح نسبت به حیاط بیرونی در ارتفاع بالاتری قرار گرفته است و حیاط سوم نیز پشت خانه قرار دارد.

بنا شامل دو طبقه بوده و از زیرزمین ضلع غربی به عنوان ورودی خانه همسایه استفاده می‌شود که پلان نامتقارنی دارد.

تمام اتاق‌های خانه به هم راه دارند و در هر اتاق حداقل دو در وجود دارد، گویی این خانه در همان بود ساخت نیز به منظور انجام کارهای سری و با دقت در ایجاد راه فرار و نقاطی برای پنهان شدن ساخته شده است.

خانه همچنین دارای تزئینات گچی بالای پنجره‌ها که به شکل گل و چهره انسان، وجود سنتوری آجری در بالای پنجره‌ها و ترکیب گچ و آجر در نما است.

از خصوصیات بارز بنا ارتباط بین حیاط‌های اندرونی و بیرونی است که فقط توسط یک دیوار از هم جدا شده‌اند، در حالی که در اکثر خانه‌های قدیمی مابین حیاط اندرونی و بیرونی یک فضای معماری وجود دارد.

در حقیقت این بنا ارزش معماری بالایی نسبت به خانه های تاریخی هم دوره ندارد و مشخصه بارز و دلیل برتری این اثر وجهه تاریخی و نقش و جایگاه آن در شکل گیری حوادث و رویدادهای بزرگ تاریخی و همچنین اتفاقات مهمی است که در محیط خود این خانه به واسطه ساکنین و اشخاصی که به آن رفت و آمد داشته اند روی داده، اهمیت می یابد.

مهدی کاظم زاده یکی از وارثان این اثر می گوید: امروز زمین این ملک بیشتر از ارزش تاریخی و جنبه عتیقه بودن آن است، ما قادر به تامین هزینه تعمیر و مرمت آن نیستیم و میراث فرهنگی نیز با وجود آگاهی از وضعیت این خانه قصد خرید آنرا ندارد.

کاظم زاده تاکید می کند: اگر میراث فرهنگی قصد حفظ این بنا و پیشگیری از تخریب آنرا دارد می تواند نسبت به خرید و مرمت آن اقدام کند در غیر اینصورت آنرا از ثبت خارج کنند تا ما بتوانیم از زمین ملک بهره بگیریم!

میراث فرهنگی اعتباری برای خرید خانه های تاریخی ندارد

تراب محمدی با بیان اینکه در آذربایجان شرقی حدود 800 بنای ثبتی وجود دارد، می گوید: اگر قرار به تملک تمامی آثار ثبتی باشد، هرساله باید بیش از 500 میلیارد اعتبار تملک آثار تاریخی به استان ما تعلق گیرد.

وی ادامه داد: میراث فرهنگی ملزم به تملک تمام آثار ثبتی نیست و این آثار با توجه به ردیف و میزان بودجه سالیانه اولویت بندی می شوند، اما دستگاه‌های دیگری نیز چون شهرداری در حفظ آثار و اماکن تاریخی دخیل هستند که می توانند جهت حفظ و نگهداری آنها با رعایت شرایط بهره برداری و استفاده برای تملک این آثار اقدام کنند.

رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان با اشاره به اینکه 200 اثر از 800 بنای ثبتی آذربایجان شرقی شامل خانه های تاریخی است، تاکید می کند: 50 مورد از این تعداد توسط میراث فرهنگی تملک شده و بر اساس برنامه ریزی انجام شده بناهای تاریخی از نظر تاریخی، معماری و ... اولویت بندی می شوند که خانه علی مسیو نیز در اولویت 14 گانه سازمان برای تملک قرار دارد.

محمدی اضافه می کند: براساس این اولویت بندی تا دو یا سه سال آینده میراث فرهنگی قادر به تملک بنای مرکز غیبی تبریز خواهد بود، اما در حال حاضر در صورت تمایل و رضایت مالک از همین امروز آمادگی تعمیر و مرمت آنرا داریم.

وی در این رابطه، تشریح کرد: بودجه سالانه در زمان اختصاص به سازمان مربوط تقسیم بندی می شود، بودجه هر ردیف باید در همان بخش هزینه شود و مسئولان استانی حق انتقال بودجه به مسائل و بخشهای دیگر را ندارند، به همین دلیل میراث فرهنگی در ردیف تملک آثار و بناها بودجه کافی برای خریداری همه آثار موجود از جمله خانه علی مسیو در حال حاضر ندارد اما در ردیف مرمت بودجه کافی برای تعمیر و مرمت این بنا را در اختیار داشته و در صورت رضایت مالک از همین امروز آمادگی 100 درصد برای اقدام را داریم.

تراب محمدی ضمن بیان اینکه مالکان بناهای تاریخی اجازه فروش ملک خود را دارند، تاکید کرد: تغییر کاربری و یا هر اقدامی که موجب تغییر شکل اولیه و اصلی بنا شود غیر قانونی است و طبق ماده 564 قانون مجازات اسلامی، هرکس بدون اجازه سازمان میراث فرهنگی و برخلاف ضوابط مصوب اعلام شده از سوی سازمان مذکور به مرمت یا تعمیر، تغییر، تجدید و توسعه ابنیه یا تزئینات اماکن فرهنگی- تاریخی ثبت شده در فهرست آثار ملی مبادرت کند، به حبس از شش ماه تا دو سال و پرداخت خسارات وارده محکوم می شود.

***

در خطه آذربایجان و به ویژه شهر تاریخی تبریز خانه های تاریخی ارزشمند بسیاری وجود دارند که نجات هر یک از آنها نه با اراده و همکاری مسئولان مربوطه که منوط به جریان سازی رسانه ای و اعتراض مردم و برخی افراد برجسته بوده است.

نجات خانه ستارخان،‌ خانه پروین اعتصامی و... نمونه ای از این موضوع است.

با اینحال اما به نظر می رسد خانه هایی مانند خانه علی مسیو، خانه باقرخان، خانه علامه امینی،‌ خانه علامه جعفری و ... جزو لیست‌هایی هستند که برای نجات آنها باید اقدامی اساسی صورت گیرد.

------------------------------------------
گزارش:‌ ناهید زمانی
عکس: ‌علی عباسپور