كشف سنگ قبر پدر شاه اسماعیل در داغستان

مجله پیام بهارستان ـ دفتر نهم از كشف سنگ قبر شیخ حیدر پدر شاه اسماعیل صفوی در داغستان
خبر داد.

به گزارش سایت كتابخانه مجلس، این مقاله متن عربی سنگ قبر تازه­ كشف­ شدة شیخ ­حیدر صفوی، پدر شاه‌­اسماعیل اول و خواجه جمشید، برادر احتمالی شیخ­ حیدر را ارائه می­‌كند. هر دو نوشته اخیراً در داغستان و به­ ترتیب در تاباساران و كوباچی كشف شده‌اند.

صفویان آغازكننده‌ی دوره‌ی جدیدی در تاریخ ایران بوده‌اند نه تنها به عنوان شروع كننده دورة مدرن اولیه بلكه در حقیقت به عنوان یك سلسله‌ی ایرانی اصیل با تمام اصالت و فرهنگش بعد از قرن‌های پی در پی حكمرانی قدرت بیگانگان. صفویان اگرچه بعدها ترك‌ زبان شدند، یك امپراتوری پهناور به وجود آوردند ذاتاً ایرانی كه برای دوره‌ی طولانی(1737-1501 میلادی) حكمرانی كردند. در زمان این حكومت بود كه تفكر شیعه تبدیل به دین رسمی ایران شد.

با توجه به داشتن زمینه‌ی عرفانی و ربانی صفویه، در مقرشان در شهر اردبیل در اوایل قرن چهاردهم، آنان به سرعت تبدیل به یك جنبش جنگ طلب تبدیل شدند. همچنین با بهره‌ بردن از حمایت قبایل تركمن موفق شدند كه قلمرو فرمانروایی خود را بر پهنه‌ی وسیعی از سرزمین‌های شرقی گسترش دهند. از جمله اولین افراد شناخته شده‌ی صفویه، شیخ جنید (كه در 1460 میلادی در اردبیل به قدرت رسید) و پسرش حیدر بودند. این دو نفر برای رواج دادن مذهب خود در سیركاسیا[6] (جنوب روسیه‌ای امروزی) و داغستان، چندین جنگ بر پا كردند.

 همانند لشكركشی جنید در سال 1495/863، سه مرتبه لشكركشی حیدر به مناطق كوهستانی قفقاز در سالهای 1488 و 1487 و 1483 موجب تسخیر سرزمین‌های تحت قلمرو شیروان شاهیان شد. لشكركشی سوم باعث جنگ با شیروان شاهیان شد و حیدر در جنگی در رجب سال 893 (9 جولای 1488) در تاباساران روی رود روباس (Rubas) در نزدیك دربند نزدیك مكانی كه پدرش جنید سی سال پیش كشته شده بود، به قتل رسید.

 پیكر او در روستای الفندی‌جار (Alfandijar) در تاباساران به خاك سپرده شد. به هر حال تقریباً دو دهه بعد، پسرش شاه اسماعیل اول جسد پدرش را به مقبره‌ای در اردبیل منتقل نمود.

تمام سپاهیان شیخ حیدر به دنبال راه پدر او، شیخ جنید، در قفقاز به نبرد پرداختند كه توسط مورخین ایرانی قرن 16-17 به تفصیل بیان شده است.

 شكی نیست كه سپاهیان و همراهان شیخ حیدر، سنگ قبری بر قبر رهبرشان نصب كرده‌اند كه تا همین اواخر هم وجود و مكان آن هم در حكایات و متون تاریخی و هم در پژوهش‌های نوین خالی بود تا این كه سه سال پیش طی یك حفاری در منطقه، سنگ قبر اولیة شیخ حیدر دارای یك نوشته به زبان عربی، در نزدیكی روستای تینیت در تاباساران در باغ یك ساكن محلی به نام آقای ج. رسولف كشف شد.

سنگ قبر یك لوح زرد- خاكستری (26×110) س می‌باشد؛ سنگ نوشته به خط نسخ و خوانا می‌باشد. ترجمه آن به صورت زیر است:

خداوند قادر مطلق گفته است: "هر نفس مرگ را تجربه می‌كند." در سال 895 (1489/1490 میلادی) این آرامگاه مقدس ساخته شد،  [مربوط به] شیخ حیدر، فرزند شیخ جنید، فرزند شیخ ابراهیم، فرزند شیخ علی، فرزند شیخ صدرالدین، فرزند شیخ صفی.

اهمیت ویژة این سنگ نوشته در مشخص كردن مكان دقیق جنگ در سال 1488 می‌باشد، زمانی كه حیدر كشته شد.

به گفته‌ی مردم محلی تینیت، سنگ قبر در مقبره‌ی زیبایی ساخته شده از آجر به عنوان یك بنای یادبود قرار داشت چرا كه بقایای شیخ حیدر از آنجا خارج گشته بود. آرامگاه قبل از نبرد میهن پرستی كبیر (1945-1941) توسط سپاه كفر نابود شد و از آجرهای آن برای تولید چسب استفاده شد.

از این گذشته ما قادر بودیم در سنگ قبرهای مشابهی كه متعلق به دیگر صفویه‌ها بود، سنگ قبر خواجه جمشید را كشف كنیم. خواجه جمشید احتمالاً برادر شیخ حیدر بود. این قبر در كوباچی، یك مركز مشهور جواهرسازی در داغستان پیدا شده است. سنگ قبر در ابعاد (46×49 س عرض و 51×60 س طول) ساخته شده از سنگ رس، دارای كتیبه‌ی عربی نوشته شده به خط ثلث توسط یك خطاط زبردست است.

سنگ نوشته خوانا ‌بوده اما قسمت پایین آن كه گویای تاریخ آن است، شكسته شده است. ترجمه آن به این صورت است:

[او] درگذشته است، آمرزیده و مغفور الله، سلطان خواجه جمشید خادم الله، شهید، فرزند سلطان شیخ جنید، فرزند شیخ ابراهیم، فرزند سلطان خواجه علی، فرزند سلطان شیخ موسی، فرزند سلطان شیخ صفی خداوند رحمتشان كناد...

در سال ...

این آثار نوشتاری كشف جدید در داغستان، كه تاریخ اولیه صفوی به ویژه فعالیت آنها در قفقاز شمالی را ما نشان می­دهد، نشانگر واقعیت مهم دیگری است. آنها نشان می دهند كه در قرن 15 میلادی، در میان طرفداران صفویان، داغستانیان بومی زیادی شامل تاباسارانی­ها، لزگیان جنوبی، و دارگی‌های كوباچی  بوده اند كه به احتمال قوی شیعه بوده‌اند. این حامیان صفویان بوده اند كه شیخ جنید، شیخ حیدر و خواجه جمشید را دفن كردند و در طول زمان بر روی قبر آنان آرامگاه ساختند.

علاو بر این، در قرن 15 میلادی، صفویان دارای نفوذ زیادی در دارگین و احتمالاً در كوههای لك بوده اند. این منطقه‌ای بوده است كه در آنجا شیخ حیدر، شیروانشاه را تهدید كرد. یعنی جایی كه برادر او در آن زمان در آنجا زندگی می‌­كرد.