محصولات "دهكده جهاني" در دهكده‌هاي ايراني!

کشورهاي پيشرفته همواره در تلاش بوده‌اند تا با بهره‌گيري از امکانات و تکنولوژي‌هاي جديد خودف به فرهنگ کشورهاي کمتر توسعه‌يافته رخنه کنند و تا آن‌جايي که ممکن است فرهنگ و آداب و رسوم اين کشورها را تحت تاثير فرهنگ‌هاي خودي قرار دهند.

"ماهواره" يکي از اين امکانات است که در بعضي از کشورهاي آسيايي همچون ايران، کالايي تقريبا جديد و لوكس محسوب مي‌شود. اين محصول، تنها يک وسيله ارتباطي و سرگرم‌کننده نيست و به عقيده برخي از کارشناسان، ماهواره مي‌تواند براي القاي ايده‌ها و خواسته‌هاي تحميلي کشورهاي سازنده آن، به عنوان " تريبوني آزاد" عمل کند.

به گزارش ايسنا، قرن حاضر به دليل اختراع و ابتکار‌هاي جديد در حوزه ارتباطات و فن‌آوري اطلاعات، به عنوان "عصر ارتباطات" نام‌گذاري شده و کره خاکي که بشر بر روي آن زندگي مي‌کند به "دهکده‌ جهاني" تشبيه شده است. با توجه به اين مساله، ترويج فرهنگ دلخواه، اطلاع‌رساني، تبليغات رسانه‌اي و ماهواره‌اي، تهييج افکار عمومي و رسوخ به افکار جهانيان بسيار با سهولت قابل انجام است. در اين قرن براي تشويش اذهان و تغيير فرهنگ‌هاي ديرينه ملل مختلف، ديگر نيازي به ترددهاي بي‌رويه، کشورگشايي، تهاجم، ترفندهاي سياسي حاكم‌ها و برپايي جنگ‌هاي جهاني نيست.

امروزه دسترسي آسان و استفاده از شبکه‌هاي ماهواره‌اي، غول‌هاي خبري و رسانه‌هاي ديجيتال در هر لحظه و مکان براي ملل مختلف امکان‌پذير شده است. ظهور امکانات و تکنولوژي‌هاي جديد در هر نقطه از اين کره خاکي اگرچه تا حد زيادي براي بهبود سطح زندگي و ارضاء نيازهايي که بشر همواره به دنبال راه حلي براي تامين آن‌ها بوده، ضروري است، اما نحوه استفاده و چگونگي برخورد با اين امکانات و تجهيزات جديد از اهميت بسياري برخوردار است.

ماهواره يکي از وسايل ارتباط ‌جمعي است که در دنياي امروز به صورت وسيع مورد استفاده قرار مي‌گيرد. در حال حاضر هيچ گريزي از امواج ماهواره‌اي وجود ندارد و در واقع نمي‌توان جلوي ورود و گسترش آن‌ را گرفت و براي توسعه و برقراري ارتباط با دنياي اطراف، بايد از اين‌گونه امکانات برخوردار بود، ولي نحوه استفاده از اين امكانات بسيار اهميت دارد.

اکنون ديگر شبكه‌هاي ماهواره‌اي تنها از دريچه تلويزيون‌هاي خانگي شهري قابل رويت نيستند و گاه مي‌بينيم که آوازه اين محصول شنيداري و ديداري تا مرز خانه‌هاي روستايي، مناطق کوهستاني و صعب‌العبور کشور نيز پيش رفته است. ديش‌هاي ماهواره حتي به زندگي مردم عشاير که به دليل کوچ‌هاي فصلي ناچار هستند كه از اثاثيه مختصري برخوردار باشند يا به دليل توانايي اندك مالي، قادر به خريد و حمل امکانات مدرن زندگي شهري نيستند، راه يافته است!

به دليل گستردگي و تنوع کانال‌هاي ماهواره‌اي فارسي‌زبان در زمينه پخش فيلم، سريال، تبليغات طولاني مدت و تکرار پي‌درپي برنامه‌هاي جوان‌پسند، در بيش‌تر اوقات اقشار مختلف جامعه به تماشاي اين شبكه‌ها متمايل مي‌شوند و اين شبكه‌ها معمولا برخي مخاطبان خود را ساعت‌ها پاي تلويزيون نگه مي‌دارند. اما ضرورت دارد به پيامدها و بازتاب‌هاي اين شبکه‌ها به‌ويژه در ذهن و فکر مخاطبان و به‌ويژه کودکان و نوجوانان که آسيب‌پذيرترين قشر جامعه هستند، توجه کرد.

دختربچه پنج شش ساله يك خانواده که در اين سن بايد ديالوگ‌هاي كارتون‌ها يا حداقل سريال‌هاي ايراني را زمزمه کند، بيش‌تر براي ديدن فيلم‌هاي تلويزيوني يك شبکه لحظه‌شماري مي‌كند.

دختربچه ديگري را در خانواده ديگري مي‌يابيم كه تنها سه سال سن دارد، با اين وجود مادرش بسيار تلاش مي‌كند كه او را از تماشاي يکي از سريال‌هاي خانوادگي يك كانال ماهواره‌اي منع کند، به همين دليل به اجبار به دختر سه ساله‌اش مي‌گويد که شبکه موردنظر قطع شده است ولي "كيانا" که بي‌صبرانه منتظر ديدن قسمت ديگر سريال است براي اطمينان بيش‌تر مساله، قطع بودن شبکه مورد نظر را از مادربزرگ خود مي‌پرسد و مادربزرگ با همان لحن کودکانه، به نوه‌اش مي‌گويد "پاسي‌بان قطع شده".

اين پاسخ، کيانا را قانع نمي‌کند. او که هنوز قدرت تکلم خود را به صورت کامل به دست نياورده، مانند والدين خود به تماشاي مجموعه‌هاي خانوادگي اين شبكه عادت کرده است.

دانشجويي 21 ساله، درباره پيامدهاي تماشاي شبكه‌هاي ماهواره‌اي معتقد است: "تماشاي برنامه‌هاي مختلف ماهواره‌اي در بيش‌تر موارد نياز‌آفريني مي‌کند. افراد در سنين مختلف علاقه‌مند به ارضاي نيازهاي مختلف اقتصادي، اجتماعي و به‌ويژه عاطفي هستند که از طريق تماشاي شبكه‌هاي ماهواره اين نيازها به صورت نامناسب ارضا مي‌شوند. تماشاي برنامه‌هاي شبكه‌هاي ماهواره‌اي منجر به ايجاد حس تجمل‌گرايي، ترويج بي بندو‌باري، الگوبرداري و تقليد از فرهنگ کشورهاي غربي در جوانان و ديگر اقشار جامعه مي‌شود."

خانمي 37 ساله و خانه‌دار هم معتقد است: "برخي زنان خانه‌دار ايراني از مخاطبان شبكه‌هاي ماهواره‌اي هستند و بيشتر وقت خود را به تماشاي اين کانال‌ها اختصاص مي‌دهند، در نتيجه زنان و مادران که از مهمترين ارکان انسجام‌بخشي خانواده هستند با عادت کردن به تماشاي اين شبكه‌ها، از انجام بعضي وظايف خود بازمي‌مانند."

نه تنها كودكان و جوانان، بلكه برخي والدين و افراد بزرگسال هم به ديدن برنامه‌هاي شبكه‌هاي ماهواره‌اي عادت كرده‌اند. مادري 50 ساله را مي‌يابيم كه داراي 2 فرزند متاهل و چند فرزند مجرد است. او مي‌گويد: "من موبه‌مو و لحظه‌به‌لحظه با سريال‌هاي تلويزيوني و خانوادگي شبكه‌هاي ماهواره‌اي مخصوصا شبكه... پيش مي‌روم."

اين مادر با دقت و بدون اشتباه لفظي، اسامي تك‌تك شخصيت‌هاي سريال‌هاي خانوادگي آن شبكه را براي من تكرار مي‌كند و بسيار علاقه‌مندانه و با ذوق بسيار محتواي هركدام از اين مجموعه‌هاي تلويزيوني و سرنوشت شخصيت‌هاي مربوط به آنها را بازگو مي‌كند.

مادر ديگري درباره علاقه‌مندي كودكان به برنامه‌هاي ماهواره‌اي، با اشاره به دختر پنج ساله‌ خود مي‌گويد: "زماني كه پخش بعضي از آهنگ‌ها و كليپ‌هاي شبكه‌هاي فارسي زبان كه معمولا با رقص همراه است، آغاز مي‌شود، دخترم روبه‌روي تلويزيون مي‌ايستد و هم‌زمان با آن بخش‌هايي از موسيقي در حال پخش را تكرار مي‌كند. در برخي مواقع دخترم حركات و رفتارهاي خواننده و بازيگران كليپ در حال پخش را تقليد مي‌كند."

زن و شوهر جواني را مي‌يابم كه تازه ازدواج كرده‌اند و از ماهواره هم استفاده مي‌كنند، ولي معتقد هستند كه وجود اين امكان ارتباطي به اين معني نيست كه بدون توجه به نياز و مفهوم برنامه‌ها، همه شبكه‌هاي ماهواره‌اي را تماشا مي‌كنيم. آنها مي‌گويند: "چند شبكه‌ خاص را كه با مفهوم برنامه‌هاي آنها آشنا هستيم انتخاب كرده‌ايم و تنها گاهي به تماشاي اين شبكه‌ها مي‌نشينيم. معتقد هستيم كه سريال‌هايي كه از برخي شبكه‌ها پخش مي‌شود داراي ارزش هنري نيستند و به همين دليل وقت خود را بيهوده تلف نمي‌كنيم.

"حسين ملتفت"، عضو هيات علمي دانشکده اقتصادي و علوم‌اجتماعي دانشگاه شهيد چمران اهواز، در اين زمينه معتقد است: "هيچ گريزي از ورود ماهواره به خانه‌ها نيست و ما نمي‌توانيم جلوي ماهواره و امواج آن را بگيريم. اگر خواهان توسعه‌يافتگي هستيم بايد اين امکانات را داشته باشيم. در فرايند توسعه و پيشرفت تکنولوژي بايد بپذيريم که تکنولوژي‌هاي جديد ممکن است ضررها و آسيب‌هايي براي جامعه به دنبال داشته باشند. به عنوان مثال پيدايش تلفن با مزاحمت‌هاي تلفني همراه بود. آسيب‌هاي ناشي از هر تکنولوژي به تدريج کم مي‌شود و اين مساله تنها با فرهنگ‌سازي در زمينه استفاده از تكنولوژي امکان‌پذير است."

او، وجود برخي کمبودها در شبكه‌هاي داخلي را دليل تاثيرگذاري و همه‌گير شدن استفاده از شبكه‌هاي ماهواره‌اي مي‌داند و مي‌گويد: "تکنولوژي مورد استفاده در شبکه‌هاي ماهواره‌اي يکي از علت‌هاي تاثيرگذاري ماهواره بر اقشار مختلف جامعه است و تکنولوژي مورد استفاده در شبكه‌هاي داخلي نسبت به اين شبکه‌ها، ضعيف‌تر است و لازم است تقويت شود. همچنين منظم بودن زمان پخش برنامه‌ها و سريال‌ها از مهمترين دلايل پذيرش برنامه‌هاي ماهواره‌اي از سوي برخي افراد است؛ بسياري از برنامه‌هاي شبكه‌هاي داخلي به‌موقع پخش نمي‌شوند و همين موضوع موجب كاهش مخاطب اين برنامه‌ها مي‌شود."

ملتفت مي‌گويد: "برنامه ورزشي "نود" يکي از پربيننده‌ترين برنامه‌هاي تلويزيوني در ايران است كه مخاطبان بسياري را جذب كرده است، ولي حتي همين برنامه هم با 10 تا 20 دقيقه تاخير پخش مي‌شود، در مقابل مي‌بينيم يك شبكه ماهواره‌اي اگرچه برنامه‌هايي پخش مي‌كند كه با فرهنگ ايراني سنخيتي ندارند، در مدت زمان نه چندان زياد تاثير بسياري بر مخاطبان فارسي‌زبان خود گذاشته است."

به عقيده وي رفتارهايي که در برنامه‌هاي شبكه‌هاي ماهواره‌اي نمايش داده مي‌شود به تدريج ملکه ذهن نوجوانان و كودكان خواهد شد. کودکاني که از صبح تا شب به تماشاي برنامه‌هاي شبكه‌هاي ماهواره‌اي مشغول هستند، در محافل مختلف درباره شخصيت‌هاي فيلم‌ها و سريال‌ها صحبت مي‌کنند و بسيار پيگيرانه رفتارهاي آن شخصيت‌ها را دنبال مي‌کنند.

به گفته اين استاد دانشگاه، برنامه‌هاي ماهواره‌اي بر ذهن افراد تاثير مي‌گذارد؛ فردي که تاکنون فکر نمي‌کرده كه خانواده‌اش دچار مشكل شود، با ديدن خيانت زن به شوهر و شوهر به زن در فيلم‌هاي شبكه‌هاي ماهواره‌اي، با خود مي‌انديشد كه نکند وضعيت در خانواده من نيز اين‌گونه باشد و در اين زمينه کنجکاوي مي‌کند و ممكن است با مشكل مواجه شود.

وي مي‌گويد: "اگرچه بسياري از مخاطبان ايراني محتواي برنامه‌هاي شبکه‌هاي فارسي‌زبان را قبول ندارند و مي‌دانند که برنامه‌هاي موردنظر با جامعه و فرهنگ ايراني سنخيت و هم‌خواني ندارد، ولي به دليل همان خلاءهايي كه در برخي برنامه‌هاي شبكه‌هاي داخلي وجود دارد، به تماشاي برنامه‌هاي شبكه‌هاي ماهواره‌اي ادامه مي‌دهند."

ملتفت در ادامه به نبود نيازسنجي مناسب دست‌اندرکاران و تهيه‌کنندگان شبكه‌هاي داخلي در زمينه برنامه‌سازي براي مخاطبان اشاره مي‌كند و ادامه مي‌دهد: "سازندگان برنامه‌هاي تلويزيوني از مخاطبان خود نمي‌پرسند که چه مي‌خواهند و تماشاي چه برنامه‌هايي را ترجيح مي‌دهند. معمولا روال كار اين‌گونه است كه ابتدا برنامه تلويزيوني يا فيلمي توليد مي‌شود و پس از پخش آن نظرسنجي انجام مي‌شود."

دكتر "ناصر بهروزي"، روان‌شناس و عضو هيات‌علمي دانشگاه شهيد چمران اهواز نيز در اين خصوص معتقد است: "به طور کلي رسانه‌هاي شنيداري و ديداري که بتوانند بيشتر حواس ما را به خودشان جلب کنند تاثير بيشتري بر نگرش‌ها، باورها و به طور کلي ذهن افراد مي‌گذارند که در اين ميان شبكه‌ها و برنامه‌هاي مختلف ماهواره‌اي مي‌توانند اثرات زيادي را بر روي مخاطب خود بگذارند."

وي مي‌گويد: "اگر رسانه‌هاي داخلي ما نتوانند تنوع و جذابيت لازم براي جذب مخاطبان خود را فراهم کنند، طبيعي است كه مراجعه افراد به رسانه‌هاي خارجي افزايش مي‌يابد. جوانان، نوجوانان و کودکان داراي حس کنجکاوي و تنوع‌طلبي هستند و براي ارضاي اين حس خود به جست‌وجو در کانال‌هاي مختلف ماهواره مي‌پردازند و مدت زيادي از وقت خود را به اين مساله اختصاص مي‌دهند."

اين روان‌شناس ادامه مي دهد: "شبكه‌هاي ماهواره‌اي با توجه به تنوع و گوناگوني توليد برنامه در بخش‌هاي مختلف ورزشي، تفريحي و گاه آموزشي مغاير با ارزش‌ها و فرهنگ جامعه ايراني، توانسته‌اند مخاطبان بسياري را براي خود جذب کنند. اين برنامه‌ها رفتارهاي پرخاشگرانه، ضدارزشي و نگرش‌هاي ضد ديني و فرهنگي را در افراد جامعه رشد داده و بسياري از معضلات جامعه را به تدريج و بر اساس برنامه‌ريزي‌هاي دست‌اندرکاران شبكه‌هاي ماهواره‌اي به وجود مي‌آورند. روابط نامشروع و خارج از چارچوب خانواده، استفاده از داروهاي روان‌گردان و هورمون‌ها، استفاده از وسايل و تجهيزات تبليغي، الگوبرداري و پيدا کردن ديدگاه‌ها و نگرش‌هاي خاص، از پيامدها و مشکلات رفتاري و رواني ناشي از تماشاي شبكه‌هاي ماهواره‌اي است."

بهروزي مي‌گويد: "مسولان فرهنگي جامعه بايد با توليد برنامه‌هاي متنوع و ايجاد تنوع در برنامه‌هاي تلويزيوني، با برنامه‌ريزي صحيح و محدود کردن استفاده از شبكه‌هاي ماهواره‌اي و همچنين فراهم كردن برنامه‌هاي تفريحي سالم براي كودكان و نوجوانان، در زمينه کاهش استفاده از برنامه‌هاي ماهواره‌اي گام‌هاي موثري بردارند."