لوله تفنگ پشت گردن ما نبود!

گزارشی از سفر شاعران مسیحی لبنان به ایران

زمانی‎که در هواپیما نشستیم و از بیروت به‎سوی تهران حرکت کردیم، بحث و گفت‎وگوی شاعران آغاز شد و سخن به ابوالطیب متنبی بزرگ‌ترین شاعر عرب رسید و این‎که اگر امام علی نبود و بزرگان شیعه چون ابوالاسود دوئلی و متنبی و شریف رضی نبودند، چیزی از زبان عربی نمی‎‎ماند و یکی از همراهان که استاد دانشگاه و شاعر فاضلی است، نکته‎ای دقیق گفت که تا چند روز ذهن و خاطرم را به خود مشغول ساخت. او با اشاره به قتل‎عام‌های مشهور تاریخ و ظلم‌‎هایی که بر شیعه رفته است، گفت: «بسیاری از بزرگان علم و ادب از شما شیعیان بوده‌اند ولی اعتقاد خود را پنهان کرده‌اند.»

وی افزود: «بعد از عاشورا قرار بود شیعه تمام شود و با رویداد‎های تاریخی و شرایط موجود واقعا هم باید تاریخ شیعه به انتها می‎رسید و هرچه بعد از آن - جنایت‌‎ها و کتاب‎سوزی‌‎ها و... ـ باقی مانده خودش معجزه است! و مطمئن باشید خیلی از افرادی که شما تصور هم نمی‎‎کنید، در منطقه شرق و خاورمیانه سابقه شیعی دارند» و ارزش دارد این مسیر تاریخی با نگاهی بی‎طرف و آکادمیک مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد.1

این‎گونه نگاه‎‎ها به تاریخ اسلام در میان مسیحیت شرقی دیده می‎شود و به همین ترتیب، در طی قرن گذشته آثار متعددی در زمینه مدح فضایل پیامبر اکرم صلى‎الله علیه و آله و ذکر ارزش‌‎های اسلامی و آیات قرآن کریم و عظمت شخصیت امام علی و سیدالشهدا علیهما‎‎السلام توسط شاعران و نویسندگان و اندیشمندان مسیحی لبنان منتشر شده است که هرکدام مخصوصا چهره‎‎های معاصر و موجود این عرصه شایسته تجلیل هستند.
با این هدف، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی در ایام جشن‌‎های عید سعید غدیر شش تن از شاعران مسیحی لبنانی را برای حضور در نخستین دوره همایش ادبی هنری «باران غدیر» به ایران دعوت کرد.

این همایش که با هدف عرضه بازتاب ادبی و هنری ولایت امیرالمؤمنین علی علیه‎السلام برگزار می‎شود، در نخستین دوره خود طی روز‎های چهارم تا هفتم آذرماه 1389 موضوع غدیر و مقاومت را موردتوجه قرار داد و دفتر ادبیات بیداری حوزه هنری، شاعرانی را از لبنان دعوت کرد که علاوه‎بر داشتن آثاری مستقل و برجسته در زمینه عید غدیر و نیز اهل‎بیت و امام علی و عاشورا و... درباره مقاومت لبنان و بیداری و پایداری در مقابل رژیم صهیونیستی اشعاری سروده‎اند.

قرن گذشته که اوج دوران پویایی و حرکت ادبیات عرب و حضور فعال ادبیات مسیحی در لبنان به‎عنوان پایتخت فرهنگی و ادبی کشور‎های عربی است، شاهد نمونه‎‎های برجسته‎ای از آثار ادبی در ستایش پیامبر اکرم و قرآن کریم و مدح اهل بیت و روایت تاریخ اسلام و به‎طور خاص عید غدیر بوده و در طی دهه‎‎های گذشته، کتاب‌‎ها و قصیده‎‎های زیبایی در این موضوعات به جامعه فرهنگی عرضه شده است.

برجسته‌ترین این آثار کتاب ماندگار و ارزشمند «حماسه عید غدیر» از مرحوم پولس سلامه است که همچنان به‎عنوان یک تجربه متفاوت می‎درخشد و در کنار آن، نمونه‎‎های مشهوری چون کتاب «امام علی صدای عدالت بشری» از جرج جرداق و آثار متعدد مرحوم سلیمان کتانی و کتاب‌‎های مرحوم نصری سلهب و آثار مرحوم خلیل فرحات و بسیاری دیگر به چشم می‎خورد.

سابقه تاریخی روابط ایران و لبنان و ظرفیت‌‎های بی‎مانند و ویژه‎ای که برای روابط فرهنگی اجتماعی میان این ملت‌‎ها وجود دارد، شرایطی ایجاد می‎کند که بتوان بر اساس آن دستاورد‎های ارزنده‎ای برای آینده رقم زد که برگزاری همایش‌‎هایی چون باران غدیر در این راستا، زمینه تأمین این هدف را فراهم می‎

اهتمام پیامبر اکرم به ماندگار شدن حادثه غدیر در قالب ادبیات و هنر و دستور ایشان به حسان بن ثابت برای سرودن شعر ـ بلافاصله پس از اعلام ولایت امیر مؤمنان ـ باعث شد تا بزرگانی چون علامه امینی با تلاش مجاهدانه خود برای ثبت و تدوین امتداد تاریخی این رویداد در ادبیات و شعر بکوشند و جا دارد که این حرکت ادامه یابد و این جریان توقف نیابد.

توجه ادبیات مسیحی لبنان و برخی کشور‎های دیگر 2 به فضایل اهل‎بیت و خصوصا موضوعات مهم و حساسی چون غدیرخم و عاشورا از این جهت اهمیت بیشتری دارد که شاعران و نویسندگان مسیحی در معرض اتهام تعصب یا وابستگی اعتقادی قرار ندارند و از موضع اعتراف به حق و اقرار به عظمت و فضیلت اهل‎بیت به نگاشتن این آثار پرداخته‌اند چنان‎که بار‎ها خود به این موضوع اشاره کرده‌اند و به تعبیر یکی از مهمانان همایش، مجبور نبوده‌اند به این موضوعات بپردازند. او می‎گفت: «کسی لوله تفنگ پشت گردن ما نگذاشته بود برای این‎که از امام علی بنویسیم!»

مهمترین هدف همایش باران غدیر تقدیر و تکریم از کسانی بود که از سال‌‎ها پیش بدون مصلحت‎اندیشی و منفعت‎طلبی و با انگیزه ادای دین و اظهار حق امیرمؤمنان درباره غدیر و ولایت نوشته و سروده‌اند و چنان‎که پیامبر اکرم فرموده اند: «هرکس فضیلتی از فضایل علی را بنویسد تا زمانی‎که اثری از آن نوشته باقی است فرشتگان برایش استغفار می‎کنند»3 آثارشان همچنان موجود و خودشان هنوز بر این موضع هستند.

کسانی‎که در این دوره از همایش با همسران خود به ایران آمده و در تهران و اهواز به شعرخوانی و سخنرانی پرداختند عبارت بودند از:

 1ـ شاعر بزرگ لبنانی جرج شکور که سه کتاب مستقل درباره امام حسین، امام علی و رسول گرامی اسلام علیهم‎السلام دارد و در هر سه کتاب داستان غدیر را نقل کرده است.
 2ـ وزیر سابق و ادیب برجسته جوزف هاشم که در کتابی با نام علویات به ماجرای غدیر پرداخته است.
 3ـ ایران‎شناس برجسته عرب پروفسور ویکتور الکک که نیم‎قرن پیش در زمان تحصیل در ایران مدایحی برای امیرمؤمنان و امام رضا علیهمالسلام سروده و از غدیر سخن گفته است.
 4ـ دکتر جورج زکی الحاج هنرمند و استاد دانشگاه که در کتاب «قصیده الحسین» و برخی آثار خود از امام علی و نهج‎البلاغه سروده است.
 5ـ ریمون قسیس که 35 سال پیش در کتابی با نام «علی قهرمان خردمند و شجاع» به مدح امام علی و نقل ماجرای غدیر پرداخته است. 6 – دکتر ميشل کعدی که بخشی از رساله دانشگاهی خود پیرامون امام علی را در کتابی با نام «علی در ابعاد علمی و عملی و معنوی» منتشر ساخته است.

 مهمانان همایش در نخستین روز همایش پس از استقبال رسمی و حضور در دیداری با ریاست حوزه هنری به شعر خوانی در برنامه اصلی حوزه هنری پرداختند و برخی از شاعران ایرانی چون استاد علی معلم و استاد یوسفعلی میرشکاک و سیدعبدالله حسینی نیز آنان را همراهی کردند.

در روز دوم پس از مشارکت در جشن بزرگ عید در سالن همایش‌‎های برج میلاد و حضور در برخی برنامه‎‎های تلویزیونی و گفت‎وگو‎های مطبوعاتی به اهواز سفرکردند و در روز آخر برنامه‎‎ها نیز به همراه مدیران حوزه هنری با جمعی از هنرمندان و شاعران و نویسندگان دیدار و گفت‎وگو داشتند که در این نشست پایانی استاد حمید سبزواری نیز شعر مشهور خود درباره لبنان را قرائت کرد.

در کنار برنامه‎‎های اصلی، نشست‌‎های متعدد و گفت‎وگو‎های فراوان صورت گرفت و برنامه‎‎هایی پراکنده مانند سفر کوتاه دو تن از مهمانان به شهر مقدس قم برای شرکت در شب شعر غدیر انجام شد.

برخورد دوستانه و صمیمی میزبانان ایرانی بسیار موردتوجه شاعران مسیحی لبنان قرار گرفت و فضایی عاطفی و دوستانه برقرار ساخت که در حاشیه برنامه‎‎های اصلی کاملا مشهود بود و علی‎رغم ناهماهنگی‌‎ها و مشکلات ناچیزی که به سبب تعطیلی غیرمترقبه به‎خاطر آلودگی هوا رخ داد، فرصت‌‎های خوبی برای استفاده و بهره‎مندی آنان از سفر به ایران فراهم کرد.

شک نداشتم که این سفر تازه آغاز حرکت‌‎ها و جریان‌‎های بزرگی در سال‌‎های آینده است و مطمئن بودم با همایش باران غدیر اتفاق‌‎های مهمی در مسیر ارتباط فرهنگی دو کشور و انتشار آثاری ارزنده در ستایش آل‎الله رخ خواهد داد اما برخی نشانه‎‎ها زودتر از آن‎که گمان می‎کردم به چشم آمد. دو تن از دانشجویان دکتری ادبیات و ادیان در تهران این موضوع را برای پایان‎نامه‎شان انتخاب و با مهمانان گفت‎وگو کردند و برای انتشار و ترجمه برخی آثار در تهران و لبنان تصمیم گرفته شد و همچنین حوزه هنری آمادگی خود را برای ساخت فیلم‌‎های مستند از شاعران و نویسندگان پیشکسوت4 و همراهی در تکریم و جشن 100 سالگی سعید عقل5اعلام کرد.

مهمترین اثر این‎گونه سفر‎ها و برنامه‎‎ها که در واقع تجلیل و تکریم این‎گونه افراد به‎شمار می‎آید، ایجاد انگیزه برای ادامه راه و تولید آثار جدید است و نقل خبر‎های این‎گونه سفر‎ها و توجه و اهتمام جمهوری اسلامی می‎تواند رغبت و دلگرمی برای دیگران نیز ایجاد کند. هنگامی که به هنگام برگشت در هواپیما نشسته بودیم یکی از مهمانان سرش را جلو آورد و آهسته به من گفت: شعری متفاوت درباره امام علی شروع کرده‎ام که تاکنون هیچ‎کس در این قالب چیزی نگفته است و دو بیت اول آن را که اصرار داشت فعلا محرمانه بماند برایم خواند.
تصویری شاعرانه بود از امام علی در کودکی و نوجوانی که به چهره پیامبر در هنگام نزول وحی خیره شده است. به لحظاتی فکر می‎کردم که بزرگداشت پولس سلامه و تکریم سلیمان کتانی و... باعث تولید آثار ادبی ارزشمند شده و این‎گونه گنج‌‎هایی ماندگار را به جامعه ادبی و فرهنگی هدیه کرده است و مطمئن هستم با همایش باران غدیر که حوزه هنری مصمم به برگزاری منظم و جدی آن در سال‌‎های آینده است، راهی مبارک و پرثمر گشوده شده.

امیدوارم خداوند چنان لحظه‎‎ها و دغدغه‎‎های ما را از غدیر و عاشورا پر کند و چنان روز‎ها و ساعت‌های‎مان را با یاد و نام امام علی و سیدالشهدا بیان کند که در این روزگار آشفته در دل‌‎ها و سر‎ها و چشم‌‎ها و گوش‌های‎مان جایی برای هیچ‎چیز غیر از فکر و ذکر خاندان عصمت و طهارت باقی نماند.

این آرزویی بود که با شعرخوانی استاد حمید سبزواری و استاد علی معلم و استاد میرشکاک و دیدن استاد براتی پور در ذهنم گذشت. به ایشان عرض کردم که یادتان هست درست 20 سال پیش در نخستین جشنواره شعر ولایت و غدیر 6 میزبان‎تان بوده‎ایم و امروز در نخستین همایش بین‎المللی شعر غدیر گرد هم آمده‎ایم، در روزگاری که کسی از فردای خود مطمئن نیست سر شکر باید بر خاک بندگی سایید که بعد از 20 سال هنوز نام مولا بر لب‎های‎مان باقی است. بعد از 20 سال و 200 سال نیز چنین باد و امیدمان این‎که شور عشق‎مان از خاک گور بر دل‎ها و لب‎های فرزندان بنشیند و به سلام سر ارادت خم کنیم که عمری گفته‎ایم «لا جعله الله آخر تسلیمی علیکم»7

پی‎نوشت‌ها:

(1) به‎عنوان مثال ناصرخسرو در سفرنامه خود وقتی از طرابلس در شمال لبنان می‎نویسد، اشاره می‎کند که همه اهل آن شیعه‌اند؛ در حالی‎که امروز این شهر پایگاه سلفی‌‎های لبنان است و همین وضع در مورد بسیاری از مناطق دیگر چه در لبنان (مانند کسروان که همه شیعه بوده‌اند و اکنون هیچ شیعه‎ای در آن نیست) و چه درکشور‎های دیگر صادق است.

(2) کسانی چون دانشمند برجسته اردنی روکس بن زاید و نویسنده معاصر سوری أنطوان بارا.

(3) قال رسول‎الله صلى‎الله علیه و آله: من کتب من فضایل علی بن أبی‎طالب لم تزل الملائکه تستغفر له ما بقی لتلک الکتابه رسم.

(4) تاکنون هنرمند مستندساز ایرانی احمد جان‎میرزایی دو فیلم درباره جرج جرداق و جرج شکور ساخته و دفتر صدا و سیما در بیروت هم آثاری در تکریم پولس سلامه و دیگران تولید کرده است.

(5) سعید عقل شاعر و اندیشمند و نویسنده بزرگ لبنان و جهان عرب که اثر انکارناپذیر و تعیین‎کننده‎ای در جریان‌‎های فرهنگی قرن گذشته داشته و او را بزرگترین شاعر معاصر لبنان می‎دانند. وی در حال حاضر بیش از 100 سال عمر دارد و یکی از زیباترین سروده‎‎ها در مدح امام علی و ذکر غدیر از اوست.

(6) در حوالی سال 1369 در مدرسه عالی شهید مطهری، جشنواره شعر ولایت را با دعوت از شاعران برجسته کشور چون استادان سیدعلی موسوی گرمارودی و مشفق کاشانی و مرحوم محمود شاهرخی و علی معلم دامغانی و... برگزار کردیم. سال بعد این برنامه به موضوع غدیر در شعر کودک و نوجوان اختصاص یافت و قرار بود هر سال ادامه داشته باشد که ظاهرا بعد از دو سه سال متوقف ماند و اینک دوباره در سطح بین‎المللی آغاز شده است.

(7) در پایان زیارت‌‎ها معمولا می‎گوییم  «اللهم لا تجعله آخر العهد منی لزیارته» یعنی خداوندا این‎بار را آخرین دفعه از زیارت من قرار مده یا «لا جعله الله آخر تسلیمی علیک» یعنی خدا نکند این آخرین سلام من به شما باشد. و ادامه این رابطه در نگاهی کلان و بعد از مرگ انسان ممکن نیست مگر به امتداد ولایت اهل‎بیت از طریق حسنات و صدقات جاریه که بارزترین مصداق آن فرزندان و ذریه صالح و مؤمن است.