انگیزه اصلی آقابزرگ در تألیف کتاب ذریعه کنایه جرجی زیدان در کتاب معروف آداب اللغه العربیه بود. زیدان برای علمای شیعه نقش کم رنگی در غنی‌سازی و بنیاد نهادن فرهنگ اسلامی ترسیم کرد.
به گزارش ایسنا، مقام معظم رهبری به تبین سبک زندگی اهتمام ویژه‌ای داشتند و به اولین موردی که اشاره دارند فرهنگ کار در میان ایرانیان به خصوص ضعف در فرهنگ کار جمعی است و می‌فرماید:«چرا فرهنگ کار جمعی در جامعه ما ضعیف است؟ این یک آسیب است.
با اینکه کار جمعی را غربی‌ها به اسم خودشان ثبت کرده‌اند، اما اسلام خیلی قبل از اینها گفته است: «تعاونوا علی البرّ و التّقوی»، یا: «و اعتصموا بحبل اللّه جمیعا». یعنی حتّی اعتصام به حبل‌اللّه هم باید دسته‌جمعی باشد؛ «و لا تفرّقوا».
برای اینکه مصداق فرهنگ کار را در اسلام ببینیم سراغ الگو ها رفتیم. یکی از این الگوها عالم بزرگ شیخ آقا بزرگ تهرانی است. شیخ آقابزرگ تهرانی شصت سال از عمرش را صرف نگارش کتاب ذریعه (آغاز تألیف آن 1329ق در سامراء) و طبقات اعلام الشیعه کرد. این کتاب بزرگ‌ترین و مهمترین دائره‌المعارف کتابشناسی شیعه (در 29 جلد) است.
انگیزه نوشتن کتاب ذریعه جالب است. حجت‌الاسلام هادی خسروشاهی در یادداشتی درباره انگیزه نوشتن کتاب ذریعه را اینگونه بیان کرد. انگیزه اصلی آقابزرگ در تهیه و تألیف این دایرة‌المعارف بزرگ شیعه‌شناسی آن بود که جرجی زیدان ادیب مشهور عرب، در کتاب معروف خود (آداب اللغه العربیه) برای علمای شیعه نقش غنی‌سازی و بنیاد نهادن فرهنگ اسلامی را بسیار کم و اندک ترسیم نموده بود و در همین راستا، همراه و یا همزمان با مرحوم علامه سیدحسین صدر که کتاب پر ارزش «تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام» و علامه و شیخ محمدحسین کاشف‌الغطا کتاب «المراجعات الریحانیه» را تألیف و منتشر ساختند، کتاب «وفیات الاعلام بعد غیبه‌الامام» را منتشر ساخت که بعدها به علت گسترش دامنه امر به سده‌های ۱۴ و به بعد، که شامل آثار علما شیعه زنده می‌گردید، نام «طبقات اعلام الشیعه» را بر آن انتخاب کرد.
مجموعه آثار چاپی و خطی علامه تهرانی بالغ بر چند ده جلد کتاب در علوم و فنون مختلف است، و مهمترین آنها عبارتند از: ۱ ـ الذریعه الی تصانیف الشیعه در ۲۶ جلد که جلد نهم آن شامل ۴ جزء است و در نجف به چاپ رسیده است. ۲ـ طبقات اعلام الشیعه شامل۱۱ جزء؛ ۳ ـ مصفی المقال‌فی مصنفی علم الرجال؛ ۴ـ هدیه الرازی الی المجدد الشیرازی؛ ۵ـ النقد اللطیف فی نفی التحریف عن القرآن الشریف؛ ۶ـ حیاه الشیخ الطوسی؛ ۷ـ مستدرک کشف الظنون؛ ۸ ـ المشیخه ۹ـ توضیح الارشاد فی‌تاریخ حصر الاجتهاد؛ ۱۰ـ ضیا المفازات فی‌طریق مشایخ الاجازات و…
حجت‌الاسلام رسول جعفریان با اشاره به نقش شیخ آقا بزرگ تهرانی در دانش کتاب می‌نویسد. طبعا هدف نگارش کتابهای شیعی بوده، اما این اثر، فواید بسیار بزرگتری در حوزه کتاب عربی و فارسی در محدوده شرق اسلامی دارد.
او (شیخ) تعهد نکرده بود تا کتاب‌هایی که در باره مذهب شیعه است معرفی کند، بلکه کتاب‌هایی که مولفان شیعی آنها را نوشته بودند باید فهرست می شد. به همین دلیل تنوع کتاب‌ها شامل همه حوزه های علمی مورد علاقه نویسندگان شیعه شده است.
طبیعی است با توجه به سهم ده درصدی ـ یا قریب به آن ـ توسط شیعه در تولید کتاب در دنیای اسلام، در ایران و عراق و شبه قاهره، و نیز بیروت، و تلاش برای فهرست هر کتابی که مولف آن شیعه است، راه را برای تدوین این دایره المعارف کتابی فراهم کرده است.
من فکر می کنم یک رگه تمدنی هم در این کار هست، این که سهم شیعه در فرهنگ مکتوب چه اندازه بوده است. در این دوره، انگیزه برای احیای طوائف هم هست، و هر کسی در پی شناخت هویت خود. چه چیز بهتر از این که میراث مکتوب که بخش مهمی از هویت است، مورد شناسایی قرار گیرد. صد سالی هست که ما به این کارها مشغول هستیم.
عظمت کار شیخ آقا بزرگ تهرانی بر عالمان و دانشمندان علوم کتاب پوشیده نیست و این مرتبه با پشتکار خستگی ناپذیر به دست آمد به گونه‌ای که سید محسن امین عاملی نویسندة کتاب «اعیان الشیعه» نقل می‌کند: «برای تهیه اسناد اعیان‌الشیعه که به شهرها سفر می‌کردم، در کربلا به کتابخانة شیخ العراقین وارد شدم و از متصدی آن خواستم که یک هفته کتابخانه را در اختیار من بگذارد، پذیرفت مشروط بر اینکه در این هفته میهمان او باشم، شبی به من اطلاع داد که امشب میهمان دیگری هم داریم و او شیخ آقابزرگ بود که اسمش را شنیده بودم. هنگامی که او را زیارت کردم و بحثی میان ما در گرفت فهمیدم که او تنها یک فهرست‌نگار نیست بلکه اطلاعات فقهی و اصولی و فلسفی وسیعی نیز دارد از این‌رو مسرور شدم. ساعت چهار و نیم شب بود که خستگی بر من غالب شد و خوابیدم. از خواب که برخاستم دیدم شیخ آقابزرگ نخوابیده و هم‌چنان مشغول یادداشت‌برداری است از او پرسیدم نمی‌خوابید؟ فرمود: من هنوز نشاط دارم و نخوابید. ما هفت روز و شب در آنجا بودیم. ایشان استراحت منظمی نداشت و می‌فرمود ما برای استراحت این‌جا نیامده‌ایم و من با وجود این که پر کار بودم به ایشان غبطه می‌خوردم.».
بزرگان اسلامی اینچنین به کار و فعالیت می‌پرداختند تا هر کدام گوشه‌ای از فرهنگ ایرانی ـ اسلامی و شیعی را در سرزمین ایران برافرازند.