گیاه زینتی و متفاوت اگزالیس با دو گونه آپارتمانی با برگ‌های بنفش و برگ سبز و با مرکز ارغوانی یکی از زیباترین و جدیدترین گیاهان آپارتمانی در ایران است. این گیاه به نور، دما و آبیاری بسیار حساس است. در ادامه به معرفی گیاه اگزالیس و شرایط نگهداری و پرورش آن می‌پردازیم.
گیاه اگزالیس یکی از گیاهان آپارتمانی پرطرفدار است که به‌تازگی وارد کشورمان شده است. این گیاه مناسب برای کشت در حاشیه باغچه‌ها و نگهداری در فضای داخلی منازل است. گیاه اگزالیس در صورت محیا بودن بهترین شرایط محیطی اعم از رطوبت کافی، نور مناسب و خاک حاصل‌خیز به‌خوبی رشد می‌کند و تا سال‌ها زنده می‌ماند.
گیاه چند ساله اگزالیس دارای ساقه‌های نازک و ظریف است که درنهایت به هر برگ متصل می‌شوند. برگ‌های گیاه سه‌گوش، سه قسمتی و معمولاً به رنگ بنفش است.
ریشه‌های گیاه اگزالیس غددی شکل و گوشتی (ریزوم) است که با گسترش در خاک به صورت طبیعی موجب ازدیاد گیاه می‌شود. یکی از نکات جالب در مورد گیاه اگزالیس این است که در هنگام شب برگ‌های گیاه کاملاً بسته و به سمت پایین حرکت می‌کنند. دوباره پس از طلوع خورشید برگ‌ها به حالت اولیه بر می‌گردند.
این حرکت باز و بسته شدن برگ‌ها در طی شب و روز (فتوناستیک) شبیه بال زدن پروانه است و دلیل نام‌گذاری گیاه به پروانه‌ایی نیز همین ویژگی است. گیاه اگزالیس در فصول بهار و تابستان به مرحله گل‌دهی می‌رسد. گل‌های معطر این گیاه به رنگ صورتی یا سفید است.
اگزالیس در شرایط محیطی مساعد تا ارتفاع ۱۵ یا ۳۰ سانتی‌متر و گستردگی ۳۰ تا ۴۰ سانتی‌متر رشد می‌کند. گیاه اگزالیس حاوی اسید اگزالیک است. این اسید در تمام قسمت‌های گیاه وجود دارد. اسید اگزالیک به گیاه طعمی ترش داده است. این مزه ترش یک مکانیزم دفاعی است که به دفع جوندگان و آفات کمک می‌کند.
چند مورد از گونه‌های اگزالیس
• Oxalis trtraphylla (oxalis iron cross): این‌گونه به «شبدر چهار برگ» یا «اگزالیس دِپی» نیز مشهور است. با این که از خانواده شبدر‌ها نیست. این گونه اگزالیس به عنوان گیاه تزئینی و حتی خوراکی در مکزیک و مناطق دیگر دنیا کاشته می‌شود. اگزالیک اسید موجود در برگ‌ها طعمی مانند لیمو ترش را ایجاد کرده است. استفاده زیاد از انواع اگزالیس به صورت خوراکی مضر است.
• Oxalis albicans: یکی از فراوان‌ترین گونه‌های اگزالیس است که به صورت وحشی در اکثر نقاط آمریکای شمالی، مرکزی و جنوبی می‌روید. برگ‌های این گونه سبز ساده و دارای گل‌های زرد است. Oxalis albicans کاربرد تزئینی ندارد.
• Oxalis depressa: یکی از گونه‌های اگزالیس است که بیشتر در آفریقای جنوبی یافت می‌شود. این گونه به دلیل گل‌های بزرگ و معطر خود مورد توجه است. Oxalis depressa اولین بار در سال ۱۸۳۴ توصیف و معرفی شد.
• Oxalis debilis: این گونه نیز با ظاهری شبیه به اکثر گونه‌های اگزالیس بومی آمریکای جنوبی است. گل‌ها، برگ‌ها و ریشه این گونه خوراکی است.
کاربرد انواع گونه‌های گیاه اگزالیس: تاکنون دو گونه اگزالیس (oxalis iron cross و Oxalis triangularis) به عنوان گیاه آپارتمانی یا تزئینی مورد توجه گل‌خانه‌داران و علاقمندان به گیاهان گل‌خانه‌ای قرار گرفته است. با این حال بسیاری از گونه‌ها مصارف خوراکی دارند.
اکثر گونه‌های اگزالیس در طول هزاران سال توسط بومیان آمریکا مورد استفاده قرار گرفته‌اند. اگزالیس برای رفع تشنگی، درمان تبخال، تسکین گلودرد، گرفتگی عضلات، تب، حالت تهوع و مسمومیت همواره مورد توجه بومیان قاره آمریکا بوده است.
به عقیده پژوهشگران مصرف بیش از اندازه اگزالیس به دلیل داشتن مقادیری از اسید اگزالیک موجب دفع و کاهش کلسیم بدن می‌شود. اما این گیاه سرشار از ویتامین C است که مدت‌هاست در کلمبیا و شمال کوه‌های آند در آمریکای جنوبی به منظور استفاده در آشپزی کشت می‌شود. اگزالیس در مناطق دیگر مانند هندوستان برای تهیه ترشی یا حتی چای کاربرد دارد.
نکاتی در مورد پرورش و نگهداری از گیاه اگزالیس در آپارتمان
نور
گیاه اگزالیس در شرایط سایه آفتاب به‌خوبی رشد می‌کند. نور آفتاب مستقیم تابستان ممکن است گیاه را از بین ببرد. محیط کاملاً سایه نیز موجب نازک شدن شاخه‌ها، کم‌رنگ شدن برگ‌ها و پوسیدگی ساقه و ریشه گیاه می‌شود. بهترین محیط برای نگهداری از گیاه اگزالیس در آپارتمان، پر نورترین قسمت خانه، پشت پنجره‌های شرقی، جنوب شرقی و غربی است.
این گیاه باید در طول روز ۳ تا ۸ ساعت نور غیر‌مستقیم خورشید را دریافت کند. در صورت نگهداری از گیاه اگزالیس در محیط باز، شرایط نیمه سایه زیر درختان یا در محیطی که تنها آفتاب ملایم صبح تا ظهر می‌تابد، برای گیاه مناسب است.
آبیاری
گیاه اگزالیس به آبیاری متوسط نیاز دارد. آبیاری زیاد می‌تواند غدد یا پیاز‌های گیاه را از بین ببرد. بهترین دستور برای آبیاری این گیاه این است که خاک سطحی به اندازه دو بند انگشت در بین آبیاری کاملاً خشک شود.
خشک شدن خاک گلدان به عواملی مانند نوع خاک، میزان دما، تابش نور، تهویه هوا، رطوبت محیط و حتی جنس گلدان بستگی دارد. آبیاری را به صورتی انجام دهید که آب اضافی از حفره تخلیه کف گلدان خارج شود. گیاه اگزالیس ممکن است در هوای سرد به خواب رود. در این حالت آبیاری گیاه باید به حداقل برسد. شاید نیاز باشد که گیاه را در طول فصل سرد و در هنگام خواب اصلاً آبیاری نکنید.
خاک
گیاه اگزالیس در ترکیب خاک سبک و غنی عملکرد خوبی دارد. برای کاشت گیاه بهتر است از ترکیب ۵۰ درصد ماسه دانه متوسط رودخانه‌ای و ۵۰ درصد خاک برگ جنگلی به همراه پرلیت استفاده کنید.
خاک باید کاملاً زه‌کشی و مرطوب باشد. خصوصیت ترکیب خاک مناسب این است که در حالت مرطوب با فشردن خاک به‌راحتی شکل بگیرد و با کوچک‌ترین حرکت از هم بپاشد. قبل از ریختن خاک در گلدان حتماً دو تا چهار حفره تخلیه آب در کف گلدان ایجاد کنید.
دما
دما و رطوبت دو عامل مهم برای نگهداری بیشتر گیاهان آپارتمانی است. این دو عامل همیشه با هم رابطه مستقیم دارند. به این نکته توجه کنید که در صورت شرایط دمایی بسیار سرد کاهش نسبی رطوبت می‌تواند تا حدی گیاهان‌تان را از صدمه در امان نگه دارد و هرچه دمای هوا بالاتر رفت، میزان رطوبت محیط نیز باید افزایش پیدا کند.
گیاه اگزالیس با هوای خنک بیشتر سازگاری دارد. بهترین دما برای نگهداری از اگزالیس بین ۱۶ تا ۲۵ درجه سانتی‌گراد است. با افزایش دما به فراتر از ۲۶ درجه سانتی‌گراد افزایش رطوبت محیط نیز برای گیاه لازم است. گیاه اگزالیس در دوره سرما یا تاریکی به خواب زمستانی می‌رود. این گیاه دوباره در فصل بهار و آغاز گرما به گل می‌نشیند.
رطوبت
گیاه اگزالیس برای رشد به رطوبت نیاز دارد. برای تامین رطوبت بهتر است از دستگاه بخور سرد، ایجاد جزیره و قرار دادن ظروف آب در اطراف گیاه استفاده کنید. برای رطوبت‌رسانی از غبارپاشی بهره نبرید. غبارپاشی موجب ایجاد لکه بر روی برگ‌ها می‌شود.
کوددهی
در صورت استفاده از ترکیب خاک غنی برای گیاه اگزالیس نیاز به کوددهی گیاه نیست؛ اما گاه ممکن است در تعویض خاک تعویقی پیش آید یا خاک مصرفی مفید نباشد. در این حالت کوددهی در فصول رشد مانند بهار و تابستان برای گیاه لازم است.
شما می‌توانید برای گیاه اگزالیس از انواع کود‌های مخصوص گیاهان آپارتمانی مانند کریستالون قرمز یا صورتی و سه بیست یا NPK استفاده کنید. دستور استفاده از هر نوع کود معمولاً بر روی پاکت آن درج شده است. به طور مثال برای هر گلدان ۳ گرم یا یک قاشق چای‌خوری در یک لیتر آب هر دو هفته به جای آبیاری به گیاه داده شود.
تعویض گلدان
این عمل باید در فصل زمستان و هنگام خواب گیاه انجام بگیرد. اما گیاه در محیط داخلی آپارتمان ممکن است به خواب زمستانی نرود. در این حالت کافی است پس از تعویض گلدان گیاه را در محیط خنک و کم نورتری قرار بدهید و بعد از یک هفته آرام‌آرام گلدان را به فضای پر نور قبلی منتقل کنید.
استفاده از گلدان‌هایی با دهان باز و کم‌عمق برای کاشت اگزالیس مناسب است. کاشت گیاه در گلدان سفالی موجب حفظ دما و رطوبت خاک خواهد شد. در هنگام تعویض گلدان گیاه اگزالیس می‌توان عمل تکثیر را نیز انجام داد. در ادامه به روش‌های تکثیر و ازدیاد این گیاه خواهیم پرداخت.
نکته: گیاه اگزالیس در شرایط مساعد زیستی بعد از دوره خواب زمستانه شروع به گل‌دهی می‌کند. گل‌های سفید یا صورتی رنگ اگزالیس ممکن است برای انسان ایجاد حساسیت کند. همچنین گل‌ها از رشد و برگ‌دهی گیاه اگزالیس جلوگیری می‌کنند. در صورت تمایل می‌توانید گل‌ها را از گیاه جدا کنید.
تکثیر و ازدیاد گیاه اگزالیس
گیاه اگزالیس معمولاً از طریق تقسیم ریشه غده‌ای شکل (ریزوم) یا پیاز تکثیر می‌شود. این روش تکثیر را هنگام تعویض گلدان در اواخر زمستان انجام می‌دهند. پس از بیرون کشیدن گیاه از گلدان و پاک کردن خاک اطراف ریشه می‌توانید ریزوم‌های متصل به گیاه مادر را به آرامی با یک چاقو تیز جدا کنید و آن‌ها را در بستر کشت بکارید.
اگر در خانه گیاه اگزالیس برای تکثیر ندارید، می‌توانید این ریزوم‌ها را از فروشگاه‌های اینترنتی با قیمت مناسب (مثلاً بسته ۱۰ عددی ۳۰ هزارتومان) خریداری کنید.
ریزوم‌های گیاه به صورت بند بند به هم متصل هستند و با حرکتی جدا می‌شوند. هر ریزوم را می‌توانید با فواصل کم و در عمق ۲ سانتی‌متری از سطح خاک در یک گلدان بکارید. خاک مورد استفاده همان ترکیبی است که در ابتدا به آن پرداختیم.
پس از کاشت هر قطعه ریزوم و پوشاندن آن‌ها با لایه خاک نرم و سبک، بستر کشت را در محیطی با دما ۲۰ تا ۲۲ درجه سانتی‌گراد قرار دهید. خاک را همواره با اسپری آب مرطوب نگه دارید. در صورت داشتن شرایط محیطی مساعد ریزوم‌ها پس از ۱۵ الی ۲۰ روز جوانه می‌زنند.
مشکلات و آفات گیاه اگزالیس
آفات
• قارچ‌ها: قارچ‌ها با نشانه‌هایی مثل جوش‌های ریز و زرد رنگ در قسمت‌های زیر برگ‌ها اعلام وجود می‌کنند. با حذف برگ‌های آلوده، نداشتن غبارپاشی و استفاده از قارچ‌کش مخصوص برای رفع قارچ موثر است.
• شپشک آردآلود: توده‌های سفید و پنبه‌ای روی گیاه نشان از حضور این آفت است. استفاده از محلول آب و صابون (به گونه‌ای که مایع به خاک گیاه نفوذ نکند) و سپس شستن گیاه با آب برای دفع آفت موثر است. همچنین می‌توان از سم مخصوص آفات و شته‌ها، چون ایمیدوکلروپراید نیز به صورت دو میلی‌لیتر در یک لیتر آب در هفته دو مرتبه استفاده کرد.
مشکلات
• ریزش و خشک شدن برگ‌های اگزالیس: این گیاه معمولاً در شرایط محیط بسیار گرم یا بسیار سرد، نور زیاد یا خیلی کم، دچار ریزش یا زردی برگ می‌شود. در این شرایط گیاه به خواب تابستانی یا زمستانی می‌رود. در این شرایط گیاه اگزالیس را به محیطی با دمای یک‌نواخت ۱۶ تا ۲۰ درجه سانتی‌گراد انتقال دهید. آبیاری را کم کنید تا گیاه دوباره جوانه بزند.
• زرد شدن برگ‌های پیر و جوان اگزالیس: آبیاری زیاد موجب زرد شدن برگ‌ها می‌شود. بین دو آبیاری بهتر است خاک سطحی گلدان کاملاً خشک باشد. ریشه گیاه با باتلاقی شدن خاک توانایی نفش کشیدن نخواهد داشت، درنتیجه در جذب ازت دچار مشکل شده و زردی برگ به همین علت است. آبیاری کم، خشکی خاک و گرمای هوا نیز دلیلی بر زرد شدن برگ‌های جوان گیاه است.
• گیاه اگزالیس به جای گُل مدام برگ می‌دهد: خاک بسیار غنی و حاصل‌خیز و رسیدگی بیش از حد به گیاه باعث می‌شود گیاه به جای گل‌دهی مدام برگ بدهد. برای گل‌دهی بهتر است در ترکیب خاک حتماً از ماسه رودخانه آب شیرین استفاده کنید.
بیشتر گیاهان معمولاً با ایجاد شُک یا قرار گرفتن در شرایط سخت به گل‌دهی می‌رسند (به طور مثال کاکتوس‌ها با خشکی خاک و سرمای زمستان و درختان پس از سرمای سخت زمستان به گل می‌نشینند.) این شرایط سخت لزوماً به مرگ گیاه منتهی نمی‌شود؛ بلکه یکی از حیاتی‌ترین نیاز‌های گیاهان است.
• رشد علفی و درازی برگ‌ها: نور کم از مهم‌ترین علل این عارضه است. گیاه را طی دو هفته آرام‌آرام به منبع نور غیر مستقیم نزدیک کنید. جا به‌جایی یک‌باره گیاه و انتقال آن از محیط تاریک به محیط پر نور می‌تواند آسیب جدی به گیاه وارد کند.