صابر گل عنبری
دیروز سفر دیرهنگام رئیس جمهور ایران به آفریقا پس از یک دهه در هنگامه‌ای شروع شد که از یک سو، تجارت خارجی ایران به دنبال تحریم‌های آمریکا با مشکلات عدیده‌ای مواجه است و از دیگر سو، در نتیجه چندین دهه بی‌توجهی سیاست خارجی ایران به آفریقا عملا رقبای آن از ترکیه، عربستان، امارات و اسرائیل فرصت‌‌‌ها را شکار و تصاحب کرده و در این شرایط تحریم و فشار آمریکا نیز راه‌انداختن تجارت و توسعه آن در این قاره کار بسیار شاقی است.
نگاهی گذرا به روابط تجاری و اقتصادی درهم تنیده‌ای که دیگر بازیگران و رقبای منطقه‌ای با آفریقا در چند دهه اخیر به راه انداخته‌اند، نشان می‌دهد که اگر ایران در شرایط تحریمی هم نبود باز با این تاخیر راه اندازی تجارتی پرسود برای کشور در آفریقا آسان نبود. این که ایران عرصه آفریقایی را تا این حد به رقبای خود باخته، همچنان که قبلا نیز گفته شده، به این دلیل است که اقتصاد جایگاهی در این چند دهه در سیاست خارجی کشور نداشته است.
حجم تجارت ناچیز یک میلیارد و 200 میلیون دلاری ایران با قاره آفریقا با یک میلیارد و سیصد میلیون نفر جمعیت و 54 کشور و برخوردار از 60 درصد معادن جهان در مقایسه با تجارت ده‌ها میلیاردی امارات، ترکیه و عربستان با این قاره نشان می‌دهد که بر خلاف برخی تصورات، حتی رقابت نیز به عنوان یک محرک نقش مهمی در سیاست خارجی ایران نداشته است که اگر چنین بود حتی برای جا نماندن از رقبا هم که شده اندک تلاش و اهتمامی به مولفه اقتصاد به عنوان موتور محرکه بیشتر روابط خارجی کشورهای جهان و منطقه و موجد قدرت و نفوذ نرم و پایدار می‌شد و ایران به این صورت در تجارت با قاره پرفرصت آفریقا عقب نمی‌افتاد.
در میان کشورهای همسایه، امارات گوی سبقت را از همه ربوده و تجارتی گسترده را با آفریقا به راه انداخته است که حجم آن در سال 2022 به 80 میلیارد دلار رسید؛ یعنی همان کشوری که «برخی» با دیده تحقیر آن را "ذره بینی" می‌نامیدند، با جمعیت سه میلیون نفری (بومی) و مساحت یک بیستم ایران امروز حجم تجارتش با قاره آفریقا بیش از 65 برابر تجارت ایران با این قاره است.
همین امارات چهارمین سرمایه‌گذار بزرگ جهان در آفریقا پس چین، اروپا و آمریکا و بزرگ‌ترین سرمایه‌گذار منطقه خاورمیانه در این قاره است که حدود یکصد میلیارد دلار در کشورهای آن سرمایه‌گذاری کرده است. مبادلات تجاری غیر نفتی امارات با همین کنیا که ایستگاه نخست سفر آفریقایی رئیسی است، پارسال به حدود 3 میلیارد دلار رسید یعنی معادل 43 برابر تجارت 70 میلیون دلاری ایران با این کشور.
امارات هم اکنون در رقابت جدی با چین در آفریقاست و تعداد قابل توجهی از بنادر مهم آفریقا به ویژه در شاخ آفریقا به وسیله امارات اداره می‌شود و در کنار آن هم بخشی از منابع طلای این قاره را در نتیجه توافقنامه‌های مختلف در اختیار گرفته است و چند وقت قبل هم با کنگو طی قراردادی صادرات طلای این کشور را به مدت 25 سال در اختیار گرفت.
عربستان نیز تجارت گسترده‌ای با آفریقا دارد و میزان سرمایه‌گذاری آن در این قاره به بیش از 90 میلیارد دلار می‌رسد که 54 میلیارد آن در مصر است. در کل کشورهای عربی خلیج فارس در دو دهه اخیر حدود 30 میلیارد دلار در زیرساخت‌های آفریقا سرمایه‌گذاری کرده‌اند. همین تجارت گسترده و سرمایه‌گذاری‌های کلان نفوذ کلانی به این کشورها در آفریقا و تاثیرگذاری بر تصمیمات کشورهای آن بخشیده است.
اما ترکیه دیگر بازیگر منطقه‌ای مهم در آفریقاست که در دو دهه اخیر میزان تجارت خود با این قاره را بیش از 15 برابر کرده و از 2 میلیارد دلار در سال 2002 به 35 میلیارد دلار رسانده است.
کما این که اردوغان هم اکنون لقب بیشترین سفر عالی‌ترین مقام خارجی به این قاره را در 16 سال اخیر دارد؛ به گونه‌ای که تاکنون به 31 کشور آفریقایی سفر کرده است و آشتی اخیر با مصر به عنوان دروازه آفریقا نیز مزیت دیگری به ترکیه برای توسعه تجارت خود در این قاره می‌بخشد. به گفته منابع دولتی ترک، هم اکنون ارزش پروژه‌های ترکیه در آفریقا به 80 میلیارد دلار می‌رسد.
حال با نفوذ عمیق مثلث امارات، عربستان و ترکیه در آفریقا و احتمال تعمیق بیشتر آن در سایه دورخیز اقتصادی این کشورها بر پایه چشم‌اندازهای کلان اقتصادی، ایران دیرهنگام و آن هم در شرایط تحریمی در صرافت پی‌ریزی مناسبات تجاری با این قاره است که با توجه به نبود منابع برای سرمایه‌گذاری در کشورهای آن مانند مثلث پیشگفته آنچه بیشتر قابل تصور است بیشتر افزایش تجارت کالا در حدود مشخصی است.
اما آنچه موجب تعمیق و پایداری روابط تجاری میان کشورها می‌شود سرمایه‌گذاری است که فعلا ایران به دلایل شناخته شده و متعددی در این زمینه توان رقابت با دیگر بازیگران در آفریقا را ندارد.
* منبع: نگاه دیگر