گزارش مجله علمی "ساینس" از ثبت نخستین تصویر تلسکوپ ایرانی رصدخانه ملی ایران: پیشرفت ایران در اوج تحریم ها شگفت انگیز است

مجله علمی "ساینس" با انتشار گزارشی، به ثبت نخستین تصویر کیهانی از سوی تلسکوپ 3.4 متری ایرانی رصد خانه ملی ایران واکنش نشان داده و ساخت این پروژه بزرگ را در شرایط تحریمی ایران، شگفت انگیز و نشانی از پیشرفت علوم مهندسی دانشمندان ایرانی توصیف کرده است.

به گزارش عصرایران، در این گزارش آمده است:

" در یک نقطه عطف بزرگ برای جامعه علمی ایران، اخترشناسان در تهران اعلام کردند که رصدخانه ملی ایران (INO) نخستین نور خود را با تلسکوپ 3.4 متری بومی ساخت ایران ثبت کرده است. ساخت و تکمیل نهایی این تلسکوپ ایرانی در کلاس جهانی که تا سال گذشته در هاله ای از ابهام بود در نهایت به اتمام رسید و این تلسکوپ این هفته نخستین نور خود را از کهکشان ثبت کرده است.

"حبیب خسروشاهی"، مدیر پروژه رصد خانه ملی ایران و ستاره شناس موسسه تحقیقات علوم بنیادی (IPM) در تهران می گوید: "ما مدت ها منتظر این لحظه بودیم."

خسروشاهی اذعان می کند که اولین تصویر این رصدخانه 25 میلیون دلاری "در زمان آشفته ای ثبت می شود." ایران در ماه گذشته درگیر اعتراضات داخلی بوده و این مساله خبر افتتاح رصد خانه ملی ایران را که گامی بزرگ در پیشرفت علوم بنیادین در این کشور است، به حاشیه برده است. 

خسروشاهی می گوید: "ما نگران این هستیم که اعلامیه ما چگونه تفسیر شود. اما ما می خواهیم تاکید کنیم که رصد خانه ملی ایران برای همه مردم ایران است. ما دیگر نمی توانستیم این خبر را برای خودمان نگه داریم."

پروژه رصد خانه ملی ایران 2 دهه پیش آغاز شد. زمانی که ایرانی ها این پروژه را کلید زدند، ساخت و تکمیل نهایی آن فقط یک رویا بود. "جری گیلمور" اخترشناس دانشگاه کمبریج و رئیس هیات مشاوران بین‌المللی رصد خانه ملی ایران در این باره می‌گوید: "هیچ‌کس در ایران قبلا کاری در این مقیاس انجام نداده بود."

سال گذشته، برخی از پرسنل سابق پروژه رصد خانه ملی ایران، در مورد اینکه تغییرات در طراحی این رصد خانه ممکن است عملکرد آن را به خطر بیندازد، ابراز نگرانی کردند. مهندس "لورنزو زاگو" مشاور و عضو هیات مشاوران این پروژه می‌گوید: "این تردیدها برطرف شده است. رصد خانه ملی گنبد خود را برای آسمان در 27 سپتامبر باز کرد و شب بعد از آن، از یک جفت کهکشان در فاصله 319 میلیون سال نوری از زمین عکس گرفت. وضوح تصویر - 0.8 ثانیه قوس - و تصویر دوم که چند روز پیش گرفته شده است، 0.65 ثانیه قوس، نزدیک به حد تعیین شده در شرایط جوی محل رصد خانه  در ارتفاع 3600 متری رشته کوه کرکس در مرکز ایران است.
جری گیلمور درباره تصاویر ثبت شده می گوید: آنها بسیار دیدنی و بسیار بهتر از حد انتظارند."

"رضا منصوری" اخترفیزیکدان نظری در دانشگاه صنعتی شریف که این پروژه را تا سال 2016 رهبری کرده و سال گذشته در مورد تلسکوپ این رصد خانه ابراز نگرانی کرده بود، می‌گوید: "اجرای علمی که امیدواریم تابستان آینده آغاز شود، کیفیت طراحی و ساخت تلسکوپ را نشان خواهد داد."

مهندسان هنوز باید کارهایی مانند یکپارچه سازی نرم افزار، تنظیم دقیق اپتیک فعال و نصب اولین ابزار علمی، یک دوربین تصویربرداری با کیفیت بالا را انجام دهند. 

اهداف اولیه علمی این پروژه شامل کاوش در تکامل تشکیل کهکشان ها و تکامل ستاره ها و شکار سیارات فراخورشیدی است. رصدخانه ایران و دو تلسکوپ دیگر در منطقه - یک تلسکوپ مادون قرمز 4 متری در ترکیه در حال تکمیل شدن و یک تلسکوپ نوری 3.6 متری در هند - یک شکاف جغرافیایی را در یک شبکه جهانی پر می کنند که به پدیده های زودگذری مانند انفجار اشعه گاما کمک می کند. گیلمور می‌گوید: "شما به زنجیره‌ای از تلسکوپ‌ها در سراسر جهان برای پیگیری این مساله نیاز دارید."

در ساخت  رصد خانه ملی، اخترشناسان در ایران باید بر موانعی غلبه می‌کردند که تعداد کمی از همکاران آنها در جاهای دیگر دنیا با آن مواجه هستند: تحریم‌هایی که واردات فناوری پیشرفته را محدود می‌کند و محدودیت‌های ویزا که سفر آنها به خارج را محدود می‌کند. تیم ایرانی آینه شیشه ای تلسکوپ را از یک شرکت آلمانی خریداری کرد. سپس مهندسان  پروژه مجبور شدند بفهمند که چگونه تقریبا هر چیز دیگری را به تنهایی بسازند. زاگو می‌گوید: "آنچه من را شگفت‌زده می‌کند این است که آنها دانش ساخت را به سرعت به دست آوردند."

گیلمور می گوید: "در هر مرحله آنها جاه طلبی و پیچیدگی پروژه را افزایش دادند."

 برای مثال، او می‌گوید، زمانی که سیستم‌های به اصطلاح کنترل فعال - حسگرها، محرک‌ها و نرم‌افزارهایی که یک آینه اولیه را قرار می‌دهند - برای اولین بار حدود یک دهه پیش برای تلسکوپ‌های بزرگ‌تر در دسترس قرار گرفتند، مهندسان پروژه  رصد خانه ملی ایران، آن‌ها را در طراحی گنجانیدند. 

زاگو می‌گوید آنچه واقعا شگفت‌انگیز است، یک محفظه خلاء دقیق است که مهندسان ایرانی رصدخانه و یک شرکت ایرانی برای پوشاندن قسمت‌های خالی با آلومینیوم ساخته‌اند که شیشه صیقلی را به آینه‌های تلسکوپ تبدیل می‌کند.

 گیلمور می‌گوید: زمانی که بریتانیا در دهه 2000 تصمیم به ساخت یک سیستم آلومینیزاسیون برای تلسکوپ مرئی و فروسرخ خود برای نجوم گرفت، "این کار مدت زمانی طولانی طول کشید."

خسروشاهی امیدوار است با تیم های بین المللی در رصد خانه مشارکت کند. او می‌گوید: "درها از طرف ما باز است"، اگرچه تحریم‌ها و سیاست می‌تواند برخی از همکاری‌های بالقوه را متوقف کند. 

خسروشاهی می‌گوید در این میان، جامعه نجوم در حال رشد ایران - که در آغاز پروژه تنها چند ده نفر قوی بودند، اما امروز صدها دانشمند و دانشجو، مشتاق رصد جدی ستاره‌ها هستند.

 مریم ترکی از موسسه تحقیقات علوم بنیادی می گوید: "ما با ناامیدی، تاریکی و همچنین با کلماتی که می توانست ما را دلسرد کند جنگیدیم. اما در نهایت ما شاهد این تولد باشکوه بودیم."