اخباری وجود دارد مبنی بر اینکه پس از فروکش‌کردن کرونا، انواع بیماری‌های ویروسی شایع شده است. با این حال متخصصان می‌گویند که شواهدی مبنی بر غلبه ویروس‌ها وجود ندارد، این بیماری‌ها در گذشته هم شایع بودند.
روزنامه همشهری نوشت: «سرخک، هپاتیت کودکان، آبله میمونی، مسمومیت و اسهال ویروسی و انتقال بیماری‌های آندمی برخی کشورها به دیگر نقاط، نگرانی عجیبی را برای جامعه جهانی رقم زده است. حالا خیلی‌ها تصور می‌کنند که کووید-۱۹ انسان‌ها را در برابر ویروس‌ها ضعیف کرده که اینچنین با بازگشت دوباره بیماری‌های ویروسی مواجه شده‌اند.
شناسایی حدود ۸۰۰ مورد آبله میمون در اروپا، شیوع هپاتیت کودکان در ۲۰ کشور دنیا، شناسایی حدود ۱۴۰ مورد بیماری سرخک در ایران با وجود ریشه‌کن‌شدن این بیماری و افزایش مراجعه به مراکز درمانی به دلیل مسمومیت‌های ویروسی هم این تصورات را تقویت کرده که شاید مردم اکنون در محاصره ویروس‌های فرصت‌طلب پس از ضعیف‌شدن ویروس کرونا قرار گرفته‌اند.
همشهری در گفت‌وگو با متخصصان ایمنی‌شناسی و اپیدمیولوژی احتمال غلبه ویروس‌ها بر انسان، دلیل شیوع بیماری‌های ویروسی در جهان پس از آرامش نسبی کرونا، اثرات کووید-۱۹ بر تقویت ویروس‌ها، تأثیر داروها و واکسن‌های کرونا و تدابیر مواجهه با بیماری‌های مطرح‌شده در دوران کنونی را بررسی کرده است.
شواهدی از غلبه ویروس وجود ندارد
«شواهدی مبنی بر غلبه ویروس و بیماری‌های قدیمی بر زندگی انسان وجود ندارد؛ چراکه بیماری‌های شایع فعلی در گذشته هم وجود داشته و آمار فوت ناشی از ابتلا به آنها هم بالا نیست.»
علی میلانی، عضو انجمن ایمنی‌شناسی و آلرژی ایران، این موضوع را اعلام و درباره توجه بیش از حد جامعه جهانی به بیماری‌های ویروسی بعد از پاندمی کرونا به چند نکته اشاره می‌کند: «اکنون هراس جهانی از انواع بیماری‌ها ایجاد شده و مردم و متخصصان نسبت به بیماری‌های همه‌گیر حساسیت بیشتری پیدا کرده‌اند.
این در حالی است که بیماری‌های فعلی نوپدید نیستند؛ مثلا سرخک به عنوان مسری‌ترین بیماری قابل انتقال در جهان پس از واکسیناسیون ریشه‌کن شده بود. افزایش موارد ابتلا به این بیماری در ایران به دلیل ورود مسافرانی از کشور افغانستان بود که واکسینه نشده بودند. دیگر بیماری‌های ویروسی هم سال‌هاست در مناطق مختلف دنیا به صورت آندمی وجود دارد اما تغییرات اقلیمی، مهاجرت‌ها و عوامل دیگر باعث می‌شود که این ویروس‌ها منتقل شوند.»
میلانی درباره این تصور که پس از پاندمی کرونا، انسان در برابر ویروس ضعیف شده می‌گوید: «چنین چیزی را نمی‌توان گفت. همان طور که سیستم ایمنی بدن تمام موجودات به‌روز می‌شود، ویروس‌ها هم به همین نسبت تغییرات ژنتیک دارند. آنها خودشان را سازگار می‌کنند تا به میزبان حمله کنند. البته زمانی که بدن در مواجهه با یک ویروس قرار می‌گیرد و نسبت به آن ایمن می‌شود، در برابر دیگر ویروس‌ها هم این ایمنی تا حدودی رخ می‌دهد. به همین دلیل نمی‌توان تصور کرد که بعد از کرونا، بدن انسان‌ها در برابر ویروس ضعیف شده باشد.»
به گفته او واکسن‌ها در مقابله با ویروس‌ها نقش مهمی داشته و دارند: «واکسن‌های اولیه از ویروس‌های ضعیف‌شده بودند و بعد با ویروس‌های کشته‌شده تولید شده‌اند. اکنون هم فناوری جدید نوترکیب و mRNA نسل بعدی واکسن‌ها هستند و تولید واکسن با این فناوری‌ها باعث شده علیه ویروس‌های بیماری‌زا اقدامات بهتری انجام شود. بیماری‌های ویروسی که در گذشته می‌توانستند به‌شدت آسیب‌زا باشند، اکنون چنین قدرتی ندارند. سیستم ایمنی هم با توجه به فناوری‌های جدید، به‌روزتر شده و در برابر ویروس‌ها مقاومت دارد.»
این ایمونولوژیست به وضعیت مطلوب واکسیناسیون در ایران اشاره می‌کند و می‌گوید: «با اینکه در کشورهای همسایه، انواع بیماری‌های ویروسی وجود دارد اما با شیوع آنها در کشور مواجه نیستیم. برخی بیماری‌ها هم که در این مدت بسیار به آن پرداخته شد، مثل هپاتیت کودکان اکنون در حال خاموش‌شدن است اما به همان انداره هراس جهانی ناشی از پاندمی کرونا، در یک بازه زمانی به‌شدت مورد توجه قرار گرفت.»
سیستم ایمنی ضعیف‌تر شده است
میلانی درباره اینکه با وجود چنین شرایطی چرا اکنون ابتلا به انواع بیماری‌های ویروسی و حتی میکروبی افزایش پیدا کرده، به‌گونه‌ای که بیماری‌های آندمی از کشورهای آفریقایی به کشورهای اروپایی هم رسیده، توضیح می‌دهد: «حتی با وجود انتقال بیماری از یک کشور به کشورهای دیگر، تا زمانی که سیستم ایمنی درست عمل کند، نگرانی درباره بیماری‌ها وجود نخواهد داشت اما اکنون برخی عوامل روی سیستم ایمنی اثر نامطلوب داشته است؛ از جمله آلودگی هوا که ذرات معلق آن، تعادل سیستم ایمنی را به سمت ضعیف‌شدن می‌برد.
از سوی دیگر زندگی شهری باعث شده که سطح ویتامین D3 بدن انسان‌ها کاهش پیدا کند یا تغذیه نامناسب و دورشدن از ورزش هم منجر به ضعیف‌ترشدن سیستم ایمنی شده است. این شرایط باعث می‌شود ویروس‌ها فرصت بیشتری برای فعالیت علیه انسان‌ها داشته باشند. شبیه همان چیزی که درباره کووید-۱۹ رخ داد.»
این متخصص ایمنی‌شناسی درباره اینکه آیا ویروس‌ها با توجه به جهش‌هایشان، تغییرات ژنتیک در بدن انسان‌ها ایجاد کرده‌اند، هم می‌گوید: «تعدادی از ویروس‌ها قابلیت جهش دارند اما نمی‌توانند به‌راحتی روی ژنوم بدن انسان‌ها تأثیر بگذارند.
در ویروس‌هایی که جزو خانواده‌های دارای کمون بالا هستند که ویروس HIV هم جزو آنهاست، این تأثیرگذاری وجود دارد اما تمام ویروس‌ها چنین قدرتی ندارند که تغییرات اساسی در بدن ایجاد کنند. ویروس کرونا چنین ظرفیتی ندارد و اکنون در حال بدل‌شدن به وضعیت آندمی است. به نوعی این ویروس برای ماندگاری خودش در مسیر همزیستی با انسان قرار گرفته است. واکسیناسیون هم باعث شد تغییرات ژنتیک در ویروس ایجاد شود و در سویه اومیکرون این مسئله کاملا مشخص بود که بیماری‌زایی شدید و قدرت کشندگی آن کاهش پیدا کرد.»
همراهی کووید-۱۹ با سایر ویروس‌ها
مسعود یونسیان، دبیر کمیته اپیدمیولوژی مقابله با کووید-۱۹ وزارت بهداشت هم درباره اینکه چرا برخی بیماری‌ها از جمله سرخک، هپاتیت یا آبله میمون در حال گسترش در کشورهای جهان هستند، چند فرضیه مطرح می‌کند. به اعتقاد این اپیدمیولوژیست در وهله اول این شرایط به سیستم تشخیص مرتبط است: «در این باره یک مثال وجود دارد.
تا پیش از این کسی در کشور نبود که تعداد مرگ‌های ناشی از تصادفات رانندگی را بشمارد و از مرگ سالانه ۲۳ هزار نفر بر اثر این حوادث خبر بدهد، پس عمق فاجعه دیده نمی‌شد اما با ایجاد سیستمی برای بیان آمارها اکنون تصادفات جاده‌ای اهمیت زیادی پیدا کرده است. این مسئله درباره بیماری‌ها هم مطرح است. تا پیش از پاندمی کرونا، آمار تجمیعی یا تفکیکی درباره بیماری‌ها به این گستردگی در سطح بین‌المللی یا در سطح کشورها اعلام نمی‌شد اما پس از کرونا این شکل از انتشار آمار مرسوم شده و اعداد ابتلا و مرگ ناشی از بیماری‌ها به چشم آمده است.»
او ادامه می‌دهد: «آمار سالانه مرگ ناشی از آنفلوآنزای فصلی در جهان قابل توجه است اما به صورت کلی اعلام نمی‌شود. مثلا در کشوری مثل آمریکا، مرگ ناشی از این بیماری، چند ۱۰ هزار نفر در سال است. به دلیل همین هوشیاری جوامع پس از پاندمی کرونا، اکنون آمارها درباره موارد ابتلا و مرگ بیماری‌ها حتی در ایران هم بیشتر در دسترس است، وگرنه بیماری‌هایی مثل سارس، مرس، زیکا یا آبله میمونی، مسمومیت و اسهال ویروسی که اخیرا شایع شده قبلا هم وجود داشته و حالا با بیان آمارها شدت حساسیت جامعه نسبت به بیماری‌ها بیشتر شده است.»
فرضیه دومی که یونسیان مطرح می‌کند، تشدید دیگر بیماری‌ها به دلیل همراهی ویروس کووید-۱۹ با سایر ویروس‌هاست: «درباره هپاتیت کودکان، این فرضیه مطرح است که ویروس کرونا، آلودگی این گروه سنی به هپاتیت را آسان کرده است. این استدلال می‌تواند اینگونه باشد که اگر یک ویروس آلودگی جمعی را رقم بزند، شرایط را برای ویروس‌های بعدی فراهم می‌کند.»
تجویز گسترده داروهای ضعیف‌کننده سیستم ایمنی در دوران کرونا هم یکی دیگر از عواملی است که به اعتقاد این عضو کمیته علمی کرونا منجر به افزایش بیماری‌ها شده است: «بخشی از این داروها برای تعدادی از بیماران ضرورت داشت اما در برخی موارد مردم خودسرانه داروها مصرف کردند یا برخی پزشکان هم به دلیل آگاه‌نبودن از پروتکل‌های درمانی تجویز بی‌دلیل داشتند. ضعف سیستم ایمنی می‌تواند زمینه‌ساز بیماری‌هایی باشد که به طور معمول دیده نمی‌شوند؛ از جمله بیماری قارچ سیاه که جدید نبود اما در دوران کرونا ابتلا به آن بیشتر مورد توجه قرار گرفت.»
مدیریت هراس از بیماری‌ها پس از کرونا
یونسیان در پاسخ به این سؤال که آیا چنین وضعیتی، موقتی است، توضیح می‌دهد: «در این باره نمی‌توان نسخه یکسانی برای تمام بیماری‌ها پیچید. مثلا درباره بیماری قارچ سیاه عامل مولد در تمام افراد وجود دارد اما افرادی که سیستم ایمنی مناسب دارند، مبتلا نمی‌شوند. برخی بیماری‌ها نسبتا نوپدید هستند، مثل سارس- کووید که انتظار داریم آینده‌ای مشابه آنفلوآنزا داشته و در کنار انسان‌ها باقی بمانند. برخی بیماری‌ها هم مثل سارس و مرس در مقطعی از زمان طغیان داشتند و اکنون به‌عنوان تهدید جوامع بشری مطرح نیستند.»
یونسیان درباره اینکه آیا اکنون با شیوع بیماری‌های سرکوب‌شده به وسیله واکسن ازجمله سرخک و آبله مواجهیم، می‌گوید: «بیماری ویروسی آبله بر پایه DNA ویروس است اما عامل سارس-کووید یا آنفلوآنزا RNA ویروس هستند. RNAها می‌توانند دچار جهش شوند و ناپایدار هستند. این مسئله باعث می‌شود واکسن این بیماری هر سال تغییر کند. اما ماده ژنتیک در DNA ویروس‌ها جهش ندارد و همین مسئله باعث می‌شود از ۵۰سال پیش یک واکسن برای این بیماری تزریق شده و انسان‌ها در گذر زمان به بیماری مبتلا نشوند.
همین حالا هم آبله میمونی با وجود تفاوت‌هایی که با آبله دارد، با همان واکسن قبلی قابل کنترل است. البته آبله میمونی هنوز به عنوان یک معضل جهانی مطرح نیست و تعداد موارد تشخیصی سرعت افزایشی ندارد؛ چیزی که درباره کرونا متفاوت بود و در مدت کوتاهی، به شکل انفجاری افزایش پیدا کرد.»
این اپیدمیولوژیست درباره اینکه چطور می‌توان هراس ناشی از بیماری‌ها در دوران فروکش‌کردن بحران کرونا را مدیریت کرد، می‌گوید: «باید اعتماد به سیستم بهداشتی و درمانی کشور وجود داشته باشد. اگر ضروری باشد که مردم ترسی از بیماری‌ها داشته باشند، در این باره اطلاع‌رسانی می‌شود تا منجر به مدیریت بهتر بیماری شود. اما در مقاطع کنونی هیچ‌یک از بیماری‌های موجود شرایطی برای ایجاد ترس در میان مردم ندارند.
در دوران کرونا، از سوی برخی پزشکان چنین رفتارهایی رخ داد که باعث شد دارو بیش از حد تجویز شود یا سی‌تی‌اسکن‌ها و آزمایش‌های غیر ضروری افزایش پیدا کند. مناسب‌ترین کار این است که مردم بدانند اطلاعات درست را از چه منبعی دریافت کنند و وزارت بهداشت و سازمان بهداشت جهانی معتبرترین توصیه‌ها و اخبار را درباره وضعیت کنونی در اختیار مردم قرار می‌دهند.»
مولفه‌های مقابله با شیوع بیماری‌های ویروسی پس از کرونا
بیماری‌ها به دلیل افزایش مراودات بین‌المللی بیشتر از گذشته در حال انتقال هستند و ایران هم در منطقه‌ای قرار دارد که آسیب‌پذیری آن برای بروز انواع اپیدمی‌ها بالاست. این هم نکته‌ای است که حمید سوری، رئیس کارگروه بهداشت و پیشگیری ستاد ملی مقابله با کرونا به آن اشاره می‌کند: «به دلیل اینکه ترددهای بین‌المللی کشورها قابل کنترل نیست و حتی ترددهای غیر قانونی هم وجود دارد، ورود بیماری‌های مختلف قابل انتظار است؛ به‌ویژه اینکه در کشورهای همسایه از نظر بهداشتی و درمانی وضعیت مناسبی وجود ندارد.
در این وضعیت بیماری‌های منتقله تنفسی، شانس اپیدمی و طغیان بیشتری دارند؛ چراکه به مردم می‌توان گفت چه چیزی را نخورند یا با چیزی تماس نداشته باشند اما نمی‌توان گفت که نفس نکشند. حتی استفاده از ماسک هم با وجود مؤثربودن، مانع ۱۰۰درصدی در ابتلا نیست؛ چراکه برخی تمکین نمی‌کنند، برخی درست ماسک نمی‌زنند و گاهی ماسک‌ها استاندارد نیستند.»
سوری معتقد است که در شرایط فعلی برداشتن تمرکز از پاندمی کرونا زود است اما باید نسبت به شیوع دیگر بیماری‌ها هم هوشیار بود: «مهم‌ترین نکته این است که نظام سلامت باید هوشیار و آماده باشد و مولفه‌های آمادگی را فراهم کند؛ از امکانات، تجهیزات و نیروی انسانی تا بیماریابی، واکنش سریع نسبت به شیوع بیماری و اعمال اقدامات لازم در مرزها. اما به نظر نمی‌رسد که نظام سلامت آماده‌ای در این باره داشته باشیم.
اینکه چه اتفاقی قرار است درباره برخی بیماری‌ها بر اساس سابقه گذشته آنها رخ دهد را می‌توان پیش‌بینی کرد اما برخی بیماری‌ها هم هستند که چندان قابل پیش‌بینی نبوده و باید درباره آنها مطالعات بومی عمیق انجام شود. در این باره وزارت بهداشت باید اطلاعات مورد نیاز را در اختیار محققان قرار دهد تا مطالعات علمی دقیق را انجام دهند.»
این اپیدمیولوژیست ادامه می‌دهد: «ما هنوز از پاندمی کرونا عبور نکرده‌ایم. دوره بیماری کرونا ۱۴ روزه است و باید دو دوره بیماری، یعنی ۲۸ روز طی شود و هیچ مورد جدیدی از بیماری نداشته باشیم تا ادعا کنیم که بیماری خاموش شده است. دوره بعد از پاندمی هم باید به دقت رصد شود و با توجه به نوع بیماری یک بازه زمانی چند ماهه دارد تا اطمینان پیدا کنیم بیماری بازگشت یا ویروس تغییرات ژنتیک ندارد.»
به گفته او در این زمان، فرد ممکن است در معرض بیماری‌های ویروسی دیگر قرار بگیرد و شدت این شرایط وابسته به رفتارهای جامعه، نظام‌های مراقبت از سلامت و نحوه مواجهه با بیماری‌هاست. نقطه اصلی حفظ و ارتقای سلامت جامعه در این دوران برخورداربودن از مرکز کنترل بیماری‌های چابک و به‌روز است.»