همشهری در گزارشی به قلم نیما شایان به اثرات گسترش دسترسی کودکان و نوجوانان به ابزارهای هوشمند و شبکه‌های اجتماعی مجازی در دوره کرونا پرداخت و نوشت:
در روزهایی که هنوز بر سر حضوری یا مجازی بودن آموزش در مدارس و دانشگاه‌ها تصمیم قاطعی گرفته نشده، انتشار یک گزارش از تأثیرات مخرب شبکه‌های اجتماعی روی نوجوانان، نوع دیگری از پیامدهای پاندمی کرونا را برجسته کرده است.
در شرایطی که تا پیش از آغاز کرونا، بسیاری از خانواده‌ها- چه در ایران و چه در سایر کشورها- قواعد سختگیرانه‌ای را برای استفاده کودکان و نوجوانان از اینترنت و گوشی هوشمند داشتند، بروز کرونا و ضرورت آموزش مجازی، روال موجود در این مسئله را دستخوش تغییر کرد و زمینه دسترسی گسترده کودکان و نوجوانان به گوشی‌های هوشمند، اینترنت و شبکه‌های اجتماعی را به‌وجود آورد.
با استمرار همه‌گیری کرونا، حالا بسیاری از صاحب‌نظران و کارشناسان نسبت به پیامدهای دسترسی بی‌ضابطه کودکان و نوجوانان به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی هشدار می‌دهند.
در هفته گذشته انتشار یک گزارش داخلی از شبکه اجتماعی فیسبوک این موضوع را بیش از گذشته مورد توجه قرار داد. در این گزارش که ناخواسته به رسانه‌ها درز کرده، عنوان شده که استفاده مداوم از شبکه اجتماعی اینستاگرام (متعلق به فیسبوک) بر سلامت روحی میان دختران نوجوان، تأثیر می‌گذارد.
در این گزارش اشاره شده که اینستاگرام با دامن زدن به مقایسه، تصور افراد را درباره خودشان تخریب می‌کند و انتظار آنها را از خودشان بالا می‌برد. انتشار این گزارش بهانه‌ای شد تا اثرات استفاده بی‌رویه از شبکه‌های اجتماعی و دسترسی بی‌ضابطه به اینترنت را در میان کودکان و نوجوانان، در گفت‌وگو با کارشناسان و صاحب‌نظران بررسی کنیم.
آمارها چه می‌گوید؟
مشاهدات میدانی می‌گوید، در 2سال گذشته به‌دلیل مجازی شدن آموزش‌ها، میزان دسترسی و استفاده کودکان و نوجوانان از اینترنت، موبایل و تبلت و به‌تبع آن استفاده این قشر از شبکه‌های اجتماعی بیشتر شده است. این مشاهدات را اطلاعات تازه مرکز آمار ایران هم تأیید می‌کند.
براساس گزارش مرکز آمار ایران، میزان عضویت در شبکه‌های اجتماعی برای افراد 15ساله و بیشتر در کشور که در سال 1396برابر 53درصد بوده، در سال 1399به 65درصد رسیده و متوسط حضور روزانه در شبکه‌های اجتماعی از یک ساعت و 4دقیقه در سال 96به یک ساعت و 32دقیقه در سال 1399رسیده است.
همچنین میزان عضویت در پیام‌رسان واتساپ در این بازه زمانی 3ساله که شامل برش‌های زمانی قبل و بعد از پاندمی کرونا است از 24درصد به 88.5درصد رسیده و در اینستاگرام از 43.1درصد به 68درصد افزایش یافته است.
هر چند این آمارهای مقایسه‌ای مربوط به تمامی گروه‌های سنی بالاتر از 15سال است، اما حتی اگر با وجود شکاف دیجیتال در سنین بالا، توزیع یکنواختی را برای گروه‌های سنی مختلف تصور کنیم، نشان می‌دهد که میزان حضور نوجوانان در شبکه‌های اجتماعی 3تا 4برابر شده است.
مسئله تأثیرات استفاده افراطی از اینترنت و فضای مجازی و وسایل هوشمند موضوعی بوده که از سال‌ها قبل مورد توجه محققان علوم مختلف به‌خصوص روانشناسان اجتماعی و عصب‌شناسان قرار داشته است و خطرات پیدا و پنهان فراگیر شدن افراطی استفاده از فضای مجازی برای نوجوانان اعم از عواقب اعتیاد به فضای مجازی، مشکلات عصبی، اختلالات ذهنی، انزوا، اختلال در مهارت‌های ارتباطی، مشکلات رفتاری و روانی، افزایش استرس و... مورد پژوهش و بحث قرار گرفته است. اما شیب تند استفاده از اینترنت و وسایل هوشمند در جوامع به‌خصوص در شرایط پاندمی کرونا، نگرانی‌ها درباره عواقب آن را تشدید کرده است.
رشد 52درصدی اعتیاد به اینترنت پس از شروع دوران کرونا
بهروز بیرشک، روانشناس اجتماعی در گفت‌وگو با همشهری، ضمن اعلام نتایج یک مطالعه که توسط محققان ایرانی با نگاه به تغییرات در سطح بین‌المللی در دوران کرونا انجام و در مجلات علمی معتبر منتشر شده است، نسبت به عواقب شدت یافتن حضور در فضای مجازی هشدار می‌دهد و می‌گوید: «در این تحقیق از یک رشد 52درصدی اعتیاد به اینترنت در دنیا به‌خصوص از زمان شروع کوویدـ19صحبت شده و یکی از توصیه‌هایی که در این پژوهش اعلام شده، ضرورت اعمال مداخلات مؤثر برای پیشگیری و کاهش رفتارهای اعتیادآور آنلاین و همچنین در دسترس قرار دادن دستورالعمل‌ها در این‌باره به‌ویژه برای نوجوانان است.»
بیرشک آسیب‌هایی نظیر طردشدگی، انزوا و کاهش حس اعتماد را ازجمله عواقب استفاده افراطی از اینترنت و فضای مجازی می‌داند.
اولین علامت پاندمی روانی جوانان چیست؟
در کنار این آمار، حسن عشایری، رئیس انجمن عصب روانشناسی نیز در گفت‌وگو با همشهری ضمن ارائه نتایج مطالعات دانشگاهی، درباره پیامدهای تشدید استفاده از فضای مجازی در دوران کرونا روی نوجوانان و جوانان، می‌گوید: «پس از آنکه از پاندمی کرونا خلاص شویم، با یک پاندمی روانی میان نوجوانان و جوانان سر و کار خواهیم داشت. علامت ورود به این پاندمی در درجه اول، نفی است؛ یعنی نوجوانان و جوانان در این پاندمی حتی الگوهای جاافتاده مثبتی که در خانواده‌ها و ارتباطات‌شان داشته‌اند را نفی می‌کنند و شاهد نوعی عصیانگری خواهیم بود. همین الان بین 30تا 40درصد جوانان دچار این تعارض هستند و وقتی ذهن‌ها دیگر درگیر کرونا نباشد و به جوانان‌مان بیشتر توجه کنیم، می‌بینیم که این میزان به‌عنوان یک عارضه دوران کرونا بیشتر هم شده است. از آثار این پاندمی روانی این است که نوجوان و جوان ما درصدد الگوبرداری از فضای مجازی برآمده و هم‌فهمی، همدلی و همکاری رنگ می‌بازد. این جوانان ارتباط سالم و مؤثری هم نمی‌توانند برقرار کنند.»
به‌زودی سرماخوردگی روانی در ایران
«سرماخوردگی روانی» عنوان تازه دیگری است که در توصیف پیامدهای کرونا و تشدید استفاده از فضای مجازی از سوی نوجوانان و جوانان، توسط این استاد دانشگاه بیان می‌شود. عشایری معتقد است: «از خودبیگانگی جدیدی به دلیل فضای مجازی ایجاد می‌شود. آستانه تحریک‌پذیری پایین می‌آید و با افرادی زودرنج، درونگرا، روان رنجور، کم‌تحمل و واقعیت‌گریز مواجه می‌شویم.»
عشایری درباره اثرات جایگزینی فضای مجازی به جای فضاهای واقعی آموزشی نیز چنین می‌گوید: «مدرسه فقط جای ادبیات و هندسه نیست، بلکه جای ارتباط با دیگران و رشد مغز اجتماعی، مغز خلاق و مغز حل مسئله است، اما در دوران کرونا به‌خاطر محدود شدن همه ارتباطات به فضای مجازی، این مغز اجتماعی دیگر به خوبی رشد نمی‌کند. در 16و 17ساله‌ها می‌بینیم که فرق بین فضای مجازی و واقعیت خیلی درخشان نیست و آلودگی و انفجار اطلاعات مجازی غلبه می‌کند.»
مسمومیت هیجانی نوجوانان در پی استفاده افراطی
رئیس انجمن عصب روانشناسی در ادامه به تحلیل تأثیرات تمرکز نوجوانان و جوانان بر فضای مجازی در دوران کرونا پرداخت و گفت: «در ارتباطات به نوعی شناخت اجتماعی و شناخت از خود می‌رسیم، اما این ارتباطات امروز به‌دلیل کرونا برای کودکان و نوجوانان که در سن رشد هستند محدود شده و آنها چاره‌ای جز گذراندن وقت خود در فضای مجازی و اینترنت ندارند. در استفاده افراطی از فضای مجازی، ارتباطات با مشکل مواجه و به نوعی مسموم می‌شود. نتیجه این مسمومیت، افسردگی و درون‌گرایی کودکان و نوجوانان خواهد بود. عامل افسردگی، با فشارهای بیرونی قابل تشدید بوده و ممکن است به‌خودآزاری و حتی اتفاقات بدتری چون خودکشی منجر شود.»
نتیجه یک مطالعه درباره دیرخوابی نوجوانان
به مخاطره افتادن ریتم خواب و بیداری مغز در شرایط کرونا و تحت‌تأثیر تشدید استفاده از فضای مجازی و وسایل هوشمند از نکات دیگری است که به‌گفته عشایری، از نظر زیستی در دوران کرونا بیشتر مشاهده شده و می‌تواند زمینه‌ساز مشکلات عدیده‌ای برای جوانان باشد. عشایری در این‌باره توضیح می‌دهد: «فاجعه در این است که براساس مطالعاتی که در شهرهای مختلف انجام داده‌ایم (اما هنوز قابل تعمیم به کل ایران نیست) تقریبا بالای 50درصد نوجوانان و جوانان دارای خواب فیزیولوژیک طبیعی نیستند و دیرتر از والدین خود می‌خوابند و حتی اگر به رختخواب هم بروند، موبایل و تبلت به‌دست هستند و نمی‌خوابند. این را قبل از کرونا هم داشته‌ایم، اما حالا با یک فاجعه در این زمینه مواجه هستیم؛ چون قبلا حداقل به‌خاطر اینکه فردا صبح قرار بود به مدرسه و دانشگاه یا سر کار بروند زودتر می‌خوابیدند، اما الان این محدودیت وجود ندارد. ریتم خواب و بیداری با هوشیاری و فرایندهای ذهنی سر و کار دارد و این وضعیت فعلی ممکن است منجر به پیامدهای بسیار نامیمونی شود.»
هشداری به سیاستگذاران آموزشی و اجتماعی
از گفته‌های روانشناسان و جامعه‌شناسان چنین برمی‌آید که حتی اگر به فرض محال، به‌زودی بساط کرونا از جامعه ایرانی جمع شود، مواجهه با پیامدهای آشکار و پنهان آن در ساحت‌های مختلف روانی و اجتماعی تا مدت‌ها استمرار خواهد داشت. مسئله تسهیل دسترسی کودکان و نوجوانان به ابزارهای هوشمند و شبکه‌های اجتماعی مجازی، از آن دست تحولات ناخواسته‌ای بود که در پی شیوع همه‌گیری کرونا رخ نشان داد، اما حالا به یک دغدغه نگران‌کننده نه فقط در ایران که در سطح جهان تبدیل شده است. غفلت از این پیامدها، به زعم صاحب‌نظران و کارشناسان ممکن است در آینده به شکل گسترده‌ای سلامت روان جامعه را در معرض تهدید قرار دهد و چندین نسل از نوجوانان و جوانان ایرانی را به مخاطره بیندازد. این مسئله‌ای است که باید از سوی سیاستگذاران آموزشی و اجتماعی کشور مورد توجه قرار گیرد.