عصر ایران – شاید افراد بسیاری تمدن های باستانی را بسیار ابتدایی تصور کنند. مدت زمان زیادی از این که محصولاتی مانند خودرو، تلفن، یا حتی تلویزیون را در اختیار داریم، نمی گذرد، از این رو، جوامع باستانی باید کاملا ابتدایی بوده باشند، این گونه نیست؟
اما باید به این مساله اشاره داشت که تمدن های باستانی در واقع به نوعی مسئول اختراع برخی از فناوری های هستند که در حال حاضر نیز از آنها استفاده می کنیم.
سامانه گرمایش مرکزی
هزاران سال پیش، در شرایطی که یونان باستان کشوری قدرتمند بود، سامانه گرمایش مرکزی اختراع شد. این سامانه شامل لوله ها یا مجراهایی می شد که در زیر زمین قرار می گرفتند و از طریق آنها گرمای تولید شده توسط آتش به خانه های مردم منتقل می شد. از آنجایی که آتش مورد نیاز برای این فرآیند باید به طور مداوم روشن باقی می ماند، خادمان یا برده ها اغلب شرایط شعله های آتش را زیر نظر داشتند.
البته این سامانه های گرمایش مرکزی برای همه افراد در دسترس نبود. بیشتر طبقه مرفه و افراد قدرتمند یونان باستان از مزایای این فناوری بهره‌مند می شدند. یک نمونه شناخته شده از سامانه گرمایش مرکزی باستانی در معبد آرتمیس در اِفِسوس بکار گرفته شده بود.
اگرچه این سامانه گرمایش با رادیاتورها و سامانه های گرمایش از کف که امروز استفاده می کنیم، فاصله زیادی دارد اما مسیر را برای معرفی سامانه های گرمایش مرکزی پیچیده‌تر و کارآمدتر آینده هموار کرد.
بدون سامانه های فاضلاب، مطمئنا در شرایطی ناخوشایند گرفتار خواهیم شد. به نظر می رسد که نخستین سامانه های فاضلاب حدود 2,500 سال پیش در ایتالیا ساخته شدند.
در شرایطی که بسیاری معتقدند که رومیان باستان مخترع فاضلاب هستند، اما آنها در واقع استفاده از سامانه های فاضلاب ایجاد شده توسط تمدن اتروسک را ادامه دادند. اتروسک ها در منطقه ای که امروز در ایتالیا به نام توسکانی شناخته می شود، ساکن بودند. تمدن اتروسک برای صدها سال به حیات خود ادامه داد اما با شکل گیری امپراتوری روم به طور کامل از بین رفت.
سامانه فاضلاب ایجاد شده توسط اتروسک ها از تونل های زیرزمینی تشکیل شده بود که در ساخت آنها از سنگ هایی به خوبی تراشیده شده استفاده می شد. زمانی که رومی ها این تونل های فاضلاب را کشف کردند، ساخت مواردی مشابه در بسیاری از مناطق اطراف امپراتوری روم را آغاز کرده و بر همین اساس بسیاری بر این باورند که رومی ها نخستین سامانه فاضلاب را اختراع کردند.
امروزه از توربین های بخار برای تغذیه کمپرسورها و پمپ ها در ماشین آلات در سراسر جهان استفاده می شود. اما توربین بخار اختراعی مدرن محسوب نمی شود. در حقیقت، نخستین توربین بخار تقریبا دو هزار سال پیش توسط یونانی های باستان اختراع شد.
این مکانیسم ابتدایی به نام آیولیپایل (Aeolipile) توسط هرون اسکندرانی، ریاضیدان و مهندس یونانی، در قرن اول میلادی ساخته شد. این توربین از یک کره توخالی همراه با یک جفت لوله توخالی شکل گرفته بود. این لوله ها بخار را از یک دیگ حاوی آب که با آتش گرم می شد دریافت کرده و امکان چرخیدن کره توخالی فراهم می شد.
اگرچه این توربین بخار با توربین های بخار عظیمی که امروز می شناسیم، فاصله بسیاری دارد اما پایه و اساس توسعه این فناوری فوق العاده را شکل داد.
در شرایطی که بسیاری فکر می کنند که باتری یک اختراع نسبتا جدید است اما ابتدایی‌ترین نسخه آن به نظر می رسد حدود دو هزار سال پیش اختراع شده، اگرچه زمان دقیق آن مشخص نیست. باستان‌شناسان بر این باورند که این مکانیسم در زمان امپراتوری اشکانی یا امپراتوری ساسانی در قرن دوم یا سوم پس از میلاد اختراع شده است. شی کشف شده در خوجوت رابو در عراق در سال 1936 از یک لوله مسی، یک میله آهنی و کوزه سرامیکی تشکیل شده بود. این کوزه شبیه باتری های مدرن امروزی به نظر نمی رسد و بر همین اساس نظرات متنقاضی در مورد کاربرد آن وجود دارد.
الکتروتراپی رایج‌ترین استفاده پیشنهادی برای این مکانیسم است، اما بسیاری از پژوهشگران و دانشمندان دیگر با آن موافق نیستند. برخی بر این باورند که این شی برای نگهداری ایمن از طومارها استفاده می شده و برخی دیگر مدعی اند هیچ باستان شناس معتبری معتقد نیست کاربردی شبیه یک باتری داشته زیرا فاقد مدارات است.
تا پیش از معرفی سامانه های ناوبری ماهواره ای، مردم برای مسیریابی و سفر به قطب‌نما وابسته بودند. قطب‌نما برای نشان دادن جهت های شمال، جنوبی، شرق یا غرب به میدان مغناطیسی کره زمین متکی است. مفهومی که در پس این دستگاه قرار دارد به لطف وایکینگ ها شکل گرفت.
در شرایطی که وایکینگ ها مخترع قطب‌نمای مغناطیسی نیستند اما سامانه ای را اختراع کردند که افق را به هشت بخش مختلف دسته بندی می کرد. مجموعه ای از ستارگان شناخته شده، مانند ستاره شمالی، برای این ایجاد این نقاط ناوبری استفاده می شد. این سامانه پایه اولیه سامانه های ناوبری آینده را شکل داد و زمینه را برای اختراع قطب‌نمای سنتی فراهم کرد.
در قرن سوم پیش از میلاد، یک مخترع و ریاضیدان یونانی به نام تسیبیوس (Ctesibius) متوجه شد که شهروندان این کشور با دشواری در یادآوری بیدار شدن از خواب در زمانی مشخص، غذا خوردن یا حضور در رویدادها مواجه هستند. بر همین اساس، وی تصمیم گرفت تا دستگاهی را توسعه دهد که می توانست زمان را به افراد یادآوری کند.
این مکانیزم از ریزش سنگریزه ها که با یک ناقوس برخورد می کردند برای ایجاد صدای زنگ هشدار استفاده می کرد. تنظیم ریزش سنگریزه ها با کمک یک ساعت آبی صورت می گرفت.
با این وجود، بسیاری اختراع ساعت زنگ‌دار را به افلاطون، فیلسوف مشهور یونانی، نسبت می دهند که پیش از تسیبیوس زندگی کرد و درگذشت. افلاطون نسخه خود از ساعت آبی زنگ‌دار را 200 سال پیش از اختراع تسیبیوس معرفی کرد. آنچه می دانیم این است که تسیبیوس ساعت آبی زنگ‌دار خود را بهبود بخشید و صدای ناخوشایند اولیه آن را به صدایی شبیه به آواز پرندگان و زنگوله ها تغییر داد. پس شاید برای استفاده از ساعت زنگ‌دار باید از این دو نابغه دنیای باستان تشکر کنیم.
-----------------------------------------------------------------------
بیشتر بخوانید:
*دانستنی‌های جالب درباره بین‌النهرین باستان