*داريوش بهارلويي
خشكسالي در كشوري با متوسط بارش حدود 220 ميليمتر چيزعجيبي نيست. اينكه به جز حاشيه شمالي كشور و برخي مناطق محدود كه از ريزش هاي جوي مناسبي برخوردار هستند، در بقيه نواحي تبخير آبها بر ميزان بارش فزوني دارد، پديده اي ناشناخته تلقي نمي شود. از اين رو بايد در سيكل هاي آب و هواشناسي كشو ، منتظر
وقوع كم آبي و خشكسالي ها باشيم.
چنين نكته اي در خصوص اقليم غالب منطقه به ما در خصوص برنامه هاي مقابله با
كمبود منابع آبي هشدار مي دهد كه ناديده گرفتنش موجب پيامدهاي فاجعه باري خواهد شد . خوزستان استاني كه به لحاظ بارشي در نواحي شمالي و شمال شرقي بارش هاي نسبتا خوبي دارد .
از آن سو مناطق مركزي، جنوبي و غربي اين استان، متوسط بارشي گاه كمتر از متوسط بارش كشور را تجربه مي نمايند. متوسط درجه حرارت سالانه بيش از 24 درجه سانتيگراد و ثبت دماهاي بيش از 50 درجه سانتگيراد به همراه تعداد روزهايي فراواني كه متوسط درجه حرارت از 30 درجه سانتيگراد تجاور مي نمايد ، ميزان تبخير از سطح آزاد آب را به حدود 2000 ميليمتر در سال رسانده است.
تعداد روزهاي باراني اين استان به سختي به مرز 40 روز در سال مي رسد و فاصله تعداد روزهاي بي بارش آن بسيار زياد مي باشد. به گونه اي كه گاه تا 80 و یا 90 روز بين دو واقعه بارشي در فصل مرطوب و پر باران سال احتمال عدم وقوع بارش وجود دارد. از اين رو با استاني روبرو هستيم كه از سمت غرب به شرق ميزان بارش هاي افزدوه مي شود ليكن در طبقه بندي هاي معتبر اقليمي ، اكثر مساحت آن را اقليم خشك و گرم تشكيل مي دهد .
به یاد داشته باشیم که مفهوم خشكي با
خشكسالي متفاوت بوده و اولي خصيصه دائم اقليمي و دومي وابسته به نوسانات آب و هوايي است.
با اين توضيحات بايد انتظار داشت كه وقوع و تواتر خشكسالي ها در آن نسبت به برخي مناطق كشور بيشتر باشد. ليكن وجود رودخانه هاي دائمي منتهي به اين استان در بسياري از مواقع موجب مي شوند اين رخداد اقليمي و پيامدهايش كمتر به چشم آمده و گاه حتي فراموش شود.
بدون شك برنامه ريزي در خصوص منابع آبي، كشاورزي و يا حقابه هاي محيط زيستي و ساير مصارف موجود در چنين منطقه اي، داراي تفاوت هایی است كه برنامه ريزان بايد به آن توجه ويژه نمايند. همانگونه كه وقوع خشكسالي در مناطق مرطوب و پرباران بسيار زيان بارتر از مناطق خشك است، در خصوص مناطقي كه وجود آب هاي سطحي و زير زميني تعديل كننده شرايط هستند، رخداد خشكسالي مي تواند بسيار مخرب و طاقت فرسا گردد.
وقوع خشكسالي جاري در خوزستان نيز هم اكنون از اين قاعده پيروي مي نمايد . در اثر وجود رودخانه ها، بارگذاري و مصارف بيش از تاب آوري و پتانسيل طبيعي منطقه تعريف گرديده و متكي به تامين توسط منابع آب هاي سطحي است. تعادل شكل گرفته كه از شكنندگي زيادي برخوردار است، در مصاف با اولين موج خشكسالي، دچار بي نظمي مي گردد. به سبب خصلت خزنده و پيش رونده بودن این بلیه طبیعی، با تداوم شرايط، بي نظمي گسترش يافته و از كنترل خارج مي شود .
آنچه که درحوضه های آبریز استان بخصوص کرخه شاهد هستیم دقیقا نتیجه خروج از تعادل و عدم کنترل بر تبعات خشکسالی است. متخصصان هواشناسی مدعی هستند که از اوایل بهمن ماه هشداری وقوع کم بارشی را صادر نموده اند بین زمان هشدار کم آبی و اتفاقات رخداده فعلی، فرصت برای برخی اقدامات تعدیلی و زود اثر وجود داشته که می توانست در صورت توجه، موجب شود شرایط بگونه ای دیگر رقم بخورد.
تجارب موجود در بهره برداری سدها و حوضه کرخه بیانگر قابل پیش بینی بودن قریب به اتفاق پیامدهای بحران زایی است که در حال حاضر شاهد آن هستیم. برای تببین چند نمونه از اقداماتی که می توانست مفید باشد بیان می گردد. باید خاطر نشان کرد که ممکن است برخی از اقداماتی که اشاره می شود توسط سازمانهای متولی انجام شده باشد . با این توضیح به سراغ اولین قدم می رویم .
نخستین اقدام سودمند که باید انجام می گردید، تعیین مناطق حساس و آسیب پذیر است. تهیه نقشه و بانک اطلاعاتی بر مبنای روستاها ،تعداد خانوار ها و اراضی تحت کشت آنها ، تعداد احشام سنگین و سبک به همراه برآورد آب مصرفی و شرایط تامین آب شرب می توانست دید خوبی به سازمان های درگیر پاسخگویی به بحران ببخشد. دومین قدم مناسب پس ازشنیدن هشدار خشکسالی، تفکیک و طبقه بندی مناطق یا حتی خود کشاورزان کم برخوردار دارای اراضی کوچک است.
جداسازی دسته های مختلف کشاورزان بلحاظ توانایی های اقتصادی و ایجاد جوامع هدف مورد نیاز به کمک با اولویت بندی در این گام می بایست صورت گیرد. این امر با کمک معتمدین، شوراهای روستایی و برخی ادارات که به شکل مستقیم با کشاورزان و روستائیان در ارتباط هستند قابل انجام می باشد .
سومین اقدام مناسب به راه حل های مهندسی و برخی اقدامات فنی و عمرانی بر می گردد که امکان انجام آن در مدت زمان کوتاه با بسیج امکانات میسر باشد. بطور مثال نصب مخازن ذخیره آب، اصلاح سیستم لوله کشی و ایستگاه های پمپاژ برداشت آب روستایی و یا اصلاح و لایروبی یک مسیر برای عبور راحت تر آب از این دست اقدامات است. چهارمین گام با توجه به پیش بینی کمبود آب شرب در مناطق دور دست و حاشیه ای، می توانست بر دپو و ذخیره آب آشامیدنی بسته بندی استوار باشد.
گام پنجم در راستای تامین آب شرب بهداشتی، آماده سازی ناوگان تانکرهای حمل آب شرب برای آبرسانی سریع به نقاط بحرانی است. تخمین تعداد مورد نیاز و در صورت لزوم کمک از استانهای معین برای تامین چنین ماشین هایی راهکاری بود که باید در نظر گرفته می شد .
ششمین اقدام را می توان تلاش برای اعتماد سازی و پیگیری پرداخت معوقات و خسارات کشاورزان در خصوص سیل برشمرد همچنین در راستای همین گام و به عنوان هفتمین قدم سعی و رای زنی با سازمانهایی نظیر برنامه و بودجه، وزارت کشور و یا ستاد مدیریت بحران کشور به منظور تامین بودجه مناسب بحرانی برای کنترل خشکسالی بوده است که از وظایف استانداری محسوب می گردد.
هشتمین گام موثر به نحوه تعیین و میزان کمک های تعدیلی به جوامع تفکیک و شناسایی شده بر می گردد. انتخاب نوع کمک مناسب و همراه کردن روستائیان و کشاورزان در عدم کشت و کاهش پیامدهای منفی اقتصادی در این بخش باید ساماندهی شود. کمک مستقیم مالی، کمک های غیر مستقیم نظیر بخشودگی جرایم، تمدید زمانی باز پرداخت وام های کشاورزی، اعطای وام های جدید کم یا بدون بهره با مدت زمان باز پس دهی مناسب، تخفیف در برخی هزینه ها نظیر سوخت، آب بها و نهاده های اولیه از جمله کارهایی است که باید صورت و برنامه ریزی گردد و نهایتا نهمین قدم آگاهی رسانی و آموزش عمومی در خصوص وقوع خشکسالی بر میگردد که در آن سازمان هایی نظیر صدا و سیما و روابط عمومی سازمان ها نقش موثری می توانند ایفا نمایند.
اکنون با این توضیحات می توان به بررسی و نقد عملکرد سازمانهای متولی پرداخت . انجام این چند گام که در فاصله زمانی هشدار خشکسالی و شروع پیامدهای آن (حدود 5 ماه را شامل می شود) آن چیزی است که باید مطالبه شده و دستگاه های نظارتی نیز به آن دقت و توجه نمایند.
وجود بحران هایی نظیر سیل و یا کم آبی در خوزستان همیشه وجود دارد. در صورت برنامه ریزی دقیق و انجام همه کارهای مورد نیاز در استان نیز نمی توان گفت احتمال وقوع این پدیده ها به صفر می رسد. در نتیجه آمادگی برای رویارویی با این بلایای طبیعی اقدامی است که باید لحظ و پیگیری شود.
انجام چند گام از همین نه گام شمرده شده نیز می توانست کمک قابل ملاحظه ای به کنترل تبعات منفی خشکسالی و کاهش آلام کشاورزان و روستائیان بنماید. همچنین می توانست موجب ترغیب و تشویق در همراه ساختن آنها در برنامه های تعدیل مانند محدودیت و ممنوعیت کشتهای پر مصرف و کاهش برداشت های غیرمجاز آب گردیده و نهایتا سودمند و مفید واقع شود. آنچه که از اخبار، تصاویر، و حوادث جاری در منطقه برداشت و نتیجه می شود آن است که به نظر می آید هیچکدام از این اقدامات در طی مدت زمان در اختیار، بطور جد پیگیری نشده است.
عدم وجود هماهنگی سازمان ها ، سبک شمردن و یا تحلیل غلط از شدت خسارات و تبعات خشن خشکسالی، برآورد نادرست از آستانه تحمل و تاب آوری جوامع شهری و روستایی منطقه و راهبری نسبتا ضعیف مدیریت بحران در هم افزایی امکانات دستگاهها و سازمان ها از سایر دلایل تشدید وخامت شرایط می باشد.
کاهش شدید بارش و به تبع آن نقصان و کاستی در منابع آب قابل برنامه ریزی شاید دلیل خوبی برای شروع و اتفاق خشکسالی باشد اما به هیچوجه استدلال و دلیل مناسبی برای نحوه عملکرد نامناسب ما نخواهد بود.