کودک همسری یکی از آسیب‌های اجتماعی در دوران کنونی است که بنا به دلایل مختلف از جمله فقر فرهنگی و اقتصادی رخ می‌دهد و به نوعی رویاهای کودکانه را در هجوم ازدواج زودهنگام آوار می‌کند.
به گزارش ایرنا، صحنه ازدواج دختر بچه‌ای که هنوز در رویای کودکی خود به سر می‌برد و به ناگاه عروسک از دستش بیرون کشیده می‌شود و حلقه‌ای طلایی روی انگشتش نقش می‌بندد اگرچه برای بسیاری از آثار تولیدی در ژانر درام و اجتماعی تکراری است اما هنوز نتوانسته گوشه‌ای از این واقعیت تلخ را برای مخاطبان ترسیم کند.
بسیاری از کارشناسان و جامعه شناسان معتقدند کودک همسری نوعی کودک آزاری است زیرا عوارضی که به سبب ازدواج زود هنگام و بارداری ناشی از آن بر کودک وارد می‌شود جبران ناپذیر است.
براساس قانون اساسی ماده ۱۰۴۱ سن ازدواج در دختران ۱۵ و در پسران ۱۸ سال تمام تعیین شد و دختران ۱۳ تا ۱۵ سال و پسران ۱۵ تا ۱۸ سال می‌توانند با مجوز دادگاه ازدواج کنند.
هرچقدر که مسوولان و فعالان فرهنگی و اجتماعی از معایب کودک همسری، ازدواج‌های زودهنگام و اجباری سخن می‌گویند گویا زور سنت و فرهنگ بیشتر است و کودک همسری همچنان زیرپوست شهر به رشد و بلوغ می‌رسد.
ثبت ۶ هزار و ۲۷۴ ازدواج در استان قزوین طی ۹ ماهه امسال
مدیرکل ثبت احوال استان قزوین گفت: از ابتدای امسال تاکنون ۶ هزار و ۲۷۴ واقعه ازدواج در استان ثبت شده که نسبت به مدت مشابه پارسال ۱.۶ دهم درصد افزایش داشته است.
حسن وفایی بیشترین میزان ازدواج دختران استان را در شهرستان قزوین با ۴۸۶ مورد و کمترین را در شهرستان آوج با ۲۵ مورد اعلام کرد و افزود: امسال ازدواج در بین دختران استان قزوین از رده سنی ۱۱، ۱۲، ۱۳، ۱۴، ۱۵ ، ۱۶، ۱۷ و ۱۸ سال به ترتیب ۲، ۱۱ ، ۱۳ ، ۱۷۴، ۲۲۴، ۲۶۲ ، ۲۴۰ و ۲۵۱ مورد ثبت شده است.
وی اظهار داشت: همچنین در همین مدت، ازدواج مردان زیر ۱۸ سال در استان قزوین ۳۷ مورد ثبت شده که در رده سنی ۱۵ و ۱۶ سال هر کدام یک مورد، در رده سنی ۱۷ سال ۱۰ مورد و در سن ۱۸ سال ۲۵ مورد بوده است و بیشترین ازدواج ثبت شده پسران در استان به تاکستان با ۱۴ فقره و آبیک و آوج هر کدام یک مورد اختصاص دارد.
به گفته وی، بیشترین ازدواج‌ها برای مردان در سن ۳۰ و برای زنان در سن ۲۴ سال در استان قزوین به ثبت رسیده است.
مدیرکل ثبت احوال استان قزوین اضافه کرد: همچنین در ۹ ماهه امسال هزار و ۹۶۹ واقعه طلاق ثبت شده که این میزان نسبت به مدت مشابه پارسال ۷.۶ دهم درصد کمتر شده است.
وی با بیان اینکه ۹۲ مورد طلاق زیر ۱۸ سال ثبت شده است، افزود: همچنین در رده سنی ۱۳ تا ۱۸ سال به ترتیب ۱۲، سه ،۱۴ ،۱۳ و ۲۰ مورد ثبت شده و در رده سنی ۱۸ سال نیز ۴۰ مورد طلاق به ثبت رسیده که بیشترین فراوانی طلاق در زیر ۱۸ سال در شهر تاکستان و کمترین در شهر آبیک بوده است.
کودک همسری، فشار اقتصادی یا واهمه از ازدواج دیرهنگام
یک جامعه‌شناس و استاد دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره) قزوین در این خصوص به خبرنگار ایرنا گفت: رد پای ازدواج در سن پایین در آیین و فرهنگ ایرانیان دیده می‌شود اما باید پذیرفت که شرایط امروز جامعه با سال‌های قبل متفاوت است و به عبارتی سن بلوغ و رشد امروز تا حد قابل توجهی نسبت به قبل افزایش یافته است.
کریم تفضلی افزود: شاید در دوره‌ای دختران در رده سنی ۱۰ تا ۱۲ سال برای ازدواج مناسب تلقی می‌شدند، چون از نظر بلوغ جسمی و فکری افرادی بالغ تلقی شده و توان اداره کردن زندگی مشترک را داشتند، اما امروز دختران ما در این سن هنوز در مراحل کودکی قرار دارند و حتی در برخی از مواقع که شاهد بلوغ جسمی این دختران هستیم هنوز بلوغ فکری و آموزش‌های مناسب را برای ازدواج در این گروه سنی مشاهده نمی‌کنیم.
این جامعه شناس ادامه داد: متاسفانه مساله کودک همسری که امروز در برخی از نقاط به یک هشدار تبدیل شده است بیشتر در بین گروه‌های ضعیف، متوسط جامعه و عمدتاً در روستاها مشاهده می‌شود که می‌تواند ناشی از فشار اقتصادی و فقر موجود در جامعه برای تأمین هزینه‌های فرزندان باشد.
تفضلی افزود: این در حالی است که به دلیل جو ایجاد شده در محیط روستاها حتی خانواده‌هایی که مشکل اقتصادی برای تأمین هزینه‌های دختران خود ندارند نگرانی در خصوص از دست دادن شانس ازدواج یا واهمه ازدواج دیرهنگام دختران خود را دارند و همه این عوامل دست در دست یکدیگر داده است تا دخترانی که هنوز به بلوغ نرسیده‌اند و آموزش‌های لازم را برای زندگی مشترک ندیده‌اند وارد زندگی مشترک شوند.
وی خاطرنشان کرد: دختران در این گونه محیط‌ها به شدت در فشار و تحت نظارت هستند و نگرانی بیش از حد خانواده‌ها از رفتارهای اجتماعی دختران، هراس از ایجاد روابط غیرمعقول و نگرانی در خصوص آزادی‌ها موجب می‌شود تا تن به ازدواج زودهنگام دختران خود بدهند.
تفضلی ادامه داد: این در حالی است که اغلب دختران نیز برای فرار از فشارهای خانوادگی راضی به ازدواج آن هم با فاصله سنی زیاد هستند، اما به محض ورود به زندگی زناشویی، بروز شکاف‌های نسلی و تفاوت بین انتظارات و واقعیت‌ها به ازدواج‌های ناموفق منجر می‌شود.
این جامعه‌شناس و استاد دانشگاه گفت: البته در حال حاضر وضعیت ایران از نظر تعداد ازدواج‌های کودکان نسبت به بسیاری از کشورهای همسایه بهتر است اما هنوز تا رفع کامل این مشکل فاصله زیادی باقی است و اگر می‌خواهیم جامعه‌ای بهتر داشته باشیم باید برای نسل بعد این نگرانی‌ها را رفع کنیم.
معیاری مشخص برای تعیین سن رشد وجود ندارد
کارشناس حقوق، وکیل دادگستری و فعال در حوزه حقوق شهروندی در این خصوص به خبرنگار ایرنا گفت: متاسفانه یکی از مهمترین مشکلاتی که در حوزه قانونی در مورد ازدواج وجود دارد تعابیر مختلف از سن رشد است که موجب شده در برخی از موارد سن رشد ۱۳، ۱۵ و ۱۸ سال در نظر گرفته شود که همین تفاوت در نگرش‌ها موجب شده است تا مبنای مشخصی برای تعیین سن رشد و ممنوعیت ازدواج پیش از این سن وجود نداشته باشد.
علیرضا مافی افزود: یکی از مهمترین مسائلی که طی چند سال اخیر توسط فعالان حقوق بشر مطرح می‌شود این است که سن قانونی افراد برای حضور در اجتماعات و فعالیت‌های اجتماعی ۱۸ سال است و اگر این تعبیر را بتوانیم به سن رشد و بلوغ اتصال دهیم ازدواج پیش از این سن به معنی ورود به زندگی زناشویی قلمداد می‌شود در حالی که فرد هنوز توانمندی ورود به مسوولیت‌های اجتماعی را کسب نکرده است.
این وکیل دادگستری اظهار داشت: تا وقتی که این چالش حل نشود مساله ازدواج کودکان پابرجاست و نمی‌توان عنوان را تغییر داد چه ازدواج به هنگام و چه سریع به آن اطلاق کنیم.
وی اضافه کرد:اگر این نوع ازدواج‌ها را معطوف به موارد فرهنگی خود بدانیم در واقع یک صدمه بزرگ به فرزندان این سرزمین وارد می‌شود که قبل از کسب مهارت و توانایی، مسوولیت زندگی را عهده‌دار می‌شوند.
مافی گفت: ازدواج زودهنگام نمی‌تواند مانع از بروز مشکلات اجتماعی شود چون بحران‌های اجتماعی حتی می‌توانند در پی ازدواجی ناموفق بروز پیدا کنند، چرا که در آن حقوق اساسی که برای خانواده و طفل در نظر می‌گیریم نظیر حق حیات، آرامش و انتخاب تضییع می‌شود.
به گفته وی، کودک همسری واقعیتی است که در جامعه ما وجود دارد اما نه به میزانی که در حوزه آسیب خانواده با آن مواجه هستیم از این رو علت طلاق و از هم پاشیدگی خانواده‌ها صرفاً کودک همسری نیست.
وی اضافه کرد: امروزه عوامل بسیار متعددی داریم که در زمان شیوع بیماری کرونا شدیدتر هم شده است که شاید بتوان بزرگترین دلیل را فقر فرهنگی، فقر دانشی و به ویژه وضعیت وخیم اقتصادی دانست.
این کارشناس حقوقی اضافه کرد: برای اینکه بتوانیم سهم کودک همسری را در فروپاشی خانواده‌ها ارزیابی کنیم نیازمند این هستیم که ثبت‌احوال، آماری از طلاق‌ها و سن زوج‌ها را اعلام کند تا به صورت دقیق توسط جامعه شناسان مورد ارزیابی قرار گیرد و مشخص شود که سهم پدران از ازدواج دختران چقدر است و مسائلی نظیر افزایش وام ازدواج چقدر در اجبار دختران به ازدواج زودهنگام تأثیر دارد.
سه درصد تماس‌های اورژانس اجتماعی قزوین مرتبط با همسر آزاری است
معاون اجتماعی بهزیستی استان قزوین گفت: در ۹ ماهه امسال هفت درصد تماس‌های خط ۱۲۳ اورژانس اجتماعی مربوط به کودک‌آزاری و سه درصد مربوط به همسر آزاری بوده است.
پری میرزایی افزود: تماس‌های صورت گرفته در خصوص کودک‌آزاری بیشتر جنبه جسمی، مسامحه و غفلت عاطفی دارد و بیشترین تماس‌ها در خصوص همسر آزاری مربوط به آزار جسمی بوده است.
وی در خصوص تعریف یونیسف از کودک همسری، اظهار داشت: ازدواج رسمی یا غیررسمی فردی که به سن ۱۸ سالگی نرسیده است و معمولاً در مورد دخترانی به کار می‌رود که تحت اجبار قومی یا اقتصادی اغلب با فردی بزرگسال ازدواج می‌کنند.
این مسوول تصریح کرد: طبق قانون، عقد دختر قبل از رسیدن به سن ۱۳ سال تمام شمسی و پسر قبل از ۱۵ سال تمام شمسی منوط به اذن ولی به‌شرط رعایت مصلحت با تشخیص دادگاه صالح است.
معاون اجتماعی بهزیستی استان قزوین افزود: بر اساس آمار ثبت احوال استان ۲۹.۴۸ درصد آمار ازدواج‌های ثبت شده دختران در سال گذشته مربوط به ازدواج‌های زیر ۱۸ سال بوده و همچنین ۷.۲۴ درصد از طلاق‌های ثبت‌شده دختران در استان نیز مربوط به افراد زیر ۱۸ سال بوده است.
میرزایی ادامه داد: همچنین یک درصد آمار ازدواج‌های ثبت شده پسران در سال ۹۸ مربوط به ازدواج‌های زیر ۱۸ سال بوده ولی هیچ طلاقی در این رده سنی در استان برای پسران ثبت نشده است.
وی با اشاره به مشکلات احتمالی کودک همسری، افزود: ترک تحصیل و تبعات آن، بارداری در سن کم و خطرات آن نظیر کودک نارس یا خطر جانی برای مادر، رابطه غیر عاطفی بین زوج‌ها در اکثر این کودکان، افزایش شیوع اضطراب و افسردگی، ناتوانی در حل مساله، فرار از خانه و اقدام به خودکشی، فاصله سنی زیاد بین زوج‌ها در اغلب موارد،تفاوت دنیای روانشناختی، رشد نیافتن از نظر جسمانی، سست شدن بنیان خانواده، افزایش طلاق، آسیب‌های روانی، محرومیت‌های اجتماعی و اقتصادی و افزایش خشونت خانگی از جمله این مشکلات است.
این مسوول خاطرنشان کرد: علل فرهنگی، فقر، محرومیت، بی‌سوادی، اختلالات روانی، تک والدی، ارزش‌های سنتی- مذهبی و فشارهای اقتصادی از جمله دلایل بروز این پدیده است.
وی با بیان اینکه کودک همسری در جهان دارای ابعاد گسترده‌ای است، افزود: کودک همسری عموماً در مناطق فقیرنشین و کشورهای توسعه یافته بیشترین شیوع را دارد که علت اصلی آن نیز مسائل اقتصادی، مسائل مربوط به آداب و سنن و سطح تحصیلات پایین است.
میرزایی با اشاره به پیامدهای کودک همسری، تصریح کرد: بیماری‌های مقاربتی به علت ضعف بدنی و ناواردی در رفتارهای بهداشتی، کودک مادری، افزایش آمار مرگ و میر در هنگام زایمان در مادران زیر ۱۵ سال نسبت به دختران ۲۰ ساله افزایش یافته و مرگ و میر در هنگام زایمان پنج برابر بیشتر است.
وی با اشاره به افزایش شیوع بیماری‌های حین بارداری و ۲ برابر شدن آمار مرگ و میر نوزادان زیر یکسال متولد شده از مادران زیر ۱۵ سال در مقایسه با مادران ۲۰ ساله، گفت: مهارت‌های اجتماعی و تجربه اجتماعی کم به ضعف در روابط زن و شوهری منجر می‌شود و کنترل کم بر بهزیستی روانشناختی به افزایش احتمال قربانی خشونت خانگی شدن منجر می‌گردد.
به گفته وی، ایجاد امکانات و تسهیلات لازم به منظور بازپروری و بازتوانی روانی، اجتماعی زنان و دختران در معرض آسیب اجتماعی و آسیب‌دیده اجتماعی، حمایت و نگهداری از دختران و زنان، فراهم نمودن زمینه‌های تحصیل، اشتغال، خودکفایی و استقلال دختران در معرض آسیب و آسیب‌دیده اجتماعی، شناخت استعدادها و توانمندی‌های دختران در معرض آسیب و هدایت آنها به سوی استفاده از این توانمندی‌ها از جمله خدماتی است که به زنان آسیب دیده ارائه می‌شود.
معاون اجتماعی بهزیستی استان قزوین تصریح کرد: ارائه خدمات مددکاری اجتماعی، ارائه خدمات روانشناسی، بهداشتی و درمانی و حقوقی و در نهایت خدمات فرهنگی، آموزشی و اشتغال شامل حرفه آموزی و آموزش‌های مرتبط در راستای توانمندی سازی خدمت گیرندگان، کاریابی و اشتغال انجام می‌شود .
میرزایی اضافه کرد: برنامه‌ریزی جهت گذران اوقات فراغت متناسب با نوع مشکل و مدت زمان اقامت در مرکز می‌تواند به زنان و دختران آسیب‌دیده توانایی استقلال و حضور دوباره در جامعه را بدهد.
ازدواج به هنگام طرحی برای آگاهی بخشی به خانواده‌های ایرانی است
مدیرکل امور بانوان و خانواده استانداری قزوین نیز به خبرنگار ایرنا گفت: بحث ازدواج کودکان مسائل شرعی، قانونی و بهداشتی نهفته‌ای دارد که نباید مورد غفلت واقع شود.
صدیقه ربیعی با اشاره به اهمیت دوران کودکی و ضرورت توجه به این قشر، افزود: کودک همسری مقوله‌ای است که در آن فرد زیر ۱۳ سال از دنیای کودکی وارد زندگی مشترک می‌شوند و عمدتاً تحصیل را رها می‌کنند و باردار می‌شوند و حتی در برخی مواقع بر اثر حاملگی و زایمان جان خود را از دست می‌دهند.
وی اظهار داشت: ازدواج در سال‌های اخیر با فراز و نشیب‌های زیادی روبه‌رو شده است؛ از یک سو برخی ازدواج‌ها در سن بالا صورت می‌گیرد و از سوی دیگر کودکانی هستند که به سن بلوغ نرسیده و قادر نیستند مسئولیت یک زندگی را بر دوش بکشند ولی تن به ازدواج می‌دهند.
ربیعی اضافه کرد: با توجه به نقش و اهمیت زنان در پرورش فرزندان و تاثیرگذاری بر نهاد خانواده باید سلامت آنها در دو بعد روحی و جسمی مورد توجه دستگاه‌های متولی قرار گیرد.
وی تصریح کرد: از سال گذشته در مناطقی که ازدواج در سن پایین و یا سن بالا اتفاق می‌افتاد طرحی به نام "ازدواج به هنگام" را اجرا کرده ایم و مسائل بهداشتی، حقوقی، روانشناسی و جامعه شناسی را به افراد ارائه می‌کنیم.
با توجه به اهمیت موضوع حقوق کودکان که به عنوان آینده سازان جامعه هستند باید جهت کاهش آسیب‌های اجتماعی ناشی از کودک همسری اقدامات فرهنگی، اجتماعی با همگرایی دستگاه‌های متولی صورت گیرد.