سال‌ها تلاش، بی‌خوابی و درس‌خواندن و حالا بیکاری آن‌هم با مدارک تحصیلی بالا؛ این بخشی از وضعیت امروز جوانان جامعه ما است که اگر به آن توجه جدی نشود و راهکاری درست اندیشیده نشود، ممکن است در آینده تبدیل به بحرانی بزرگ شود. حالا میلیون‌ها جوان تحصیل‌کرده ایرانی بیکار است و این درحالی است که این تعداد جوانان تحصیل‌کرده می‌تواند توان و صنعت کشور را زیرورو کند. یکی از تحولات چند سال گذشته در این باره، همین کارآفرینی‌های کم‌هزینه و مستقل بوده که توانسته با کم‌ترین هزینه نه تنها اشتغال‌زایی کند که خدمات فراوانی هم به کشور به ارائه دهد. این تغییر و تحولات باعث شده که توجه نسبت به حوزه کارآفرینی شتاب‌دهنده و نو افزایش یابد و حالا کارشناسانی، توسعه کسب‌وکارهای کارآفرینانه را یکی از راه‌حل‌های مهم معضل بیکاری در ایران می‌دانند. در ادامه این گزارش به وضعیت بیکاری دانش‌آموختگان دانشگاهی در ایران و راه‌های مقابله با آن پرداخته می‌شود.
جمعیت دو برابری فارغ‌التحصیلان دانشگاه نسبت به بی‌سوادان
آمار و اطلاعات رسمی می‌گوید در سال‌های گذشته تعداد فارغ‌التحصیلان دانشگاهی بیکار کشور افزایش یافته و اگر چاره‌ای اندیشیده نشود این آمار همچنان در حال افزایش است. براساس اطلاعات مرکز آمار ایران، ۷۰ درصد جمعیت کشور زیر ۳۵ سال است و همین عدد به خوبی نشان می‌دهد که ایران همچنان کشور جوانی است. درحالی که جوانی یک کشور، امتیاز و پتانسیل مهمی برای رشد و توسعه است اما در ایران این موضوع مهم رخ نداده است و بیکاری جوانان به نقل از مرکز آمار حدود ۲۲ درصد است. نکته مهم‌تر درباره بیکاری جوانان کشور این است بیکاری دانش‌آموختگان دانشگاهی دو برابر نرخ متوسط بیکاری در ایران است. درباره آمار بیکاری هم اگرچه اعداد متفاوتی بیان می‌شود اما براساس برخی آمارها قریب به 10 میلیون جوان دانش‌آموخته یا در آستانه دانش‌آموختگی در ایران زندگی می‌کنند که نیاز به شغل دارند. درباره نرخ بیکاری این قشر تحصیل‌کرده «علی ربیعی» وزیر وقت تعاون، کار و رفاه اجتماعی میانه‌های خردادماه ۱۳۹۴ در حاشیه همایش بین‌المللی مهارت‌آموزی و اشتغال گفته بود: «هم‌اکنون ۴۰ درصد از بیکاران کشور دانش‌آموخته دانشگاه هستند.» او در توضیح این موضوع گفته بود: «با فارغ‌التحصیلی حدود چهار میلیون دانشجو از دانشگاه‌های کشور، تعداد فارغ‌التحصیلان بیکار در آینده افزایش می‌یابد.» توضیحات ربیعی مربوط به سال ۹۴ است و در این سال‌ها هم میلیون‌ها جوان تحصیل‌کرده به جمعیت بیکاران کشور افزوده شده است.
کارآفرینی راهکار معضل بیکاری جوانان تحصیل‌کرده
جوانان تحصیل‌کرده، سرمایه انسانی کشورند که می‌توانند گرداننده موتور اصلی محرک اقتصاد کشور باشند اما فعلا در ایران این اتفاق رخ نداده و از این پتانسیل به خوبی استفاده نشده است. حال پرسش اصلی در این زمینه این است که چگونه می‌توان این معضل را تبدیل به یک فرصت کرد و در کنار اشتغال‌زایی برای جوانان تحصیل‌کرده، به توسعه کشور هم کمک کرد؟ «سیدمحسن دهنوی» دانش‌آموخته مقطع دکتری دانشگاه صنعتی شریف و پژوهشگر دراین باره می‌گوید: «یکی از روش‌های نوین ایجاد اشتغال، کارآفرینی و حمایت از کسب و کارهای نوپا است. جوانی که توانایی حل مسأله دارد، نوآور است و قدرت تحمل ریسک و ابهام دارد در یک اکوسیستم کارآفرینانه حمایت می‌شود. در این اکوسیستم، نام‌هایی مانند شتاب‌دهنده و کارخانه‌های نوآوری، پربسامدند و امروز بیشتر از 50 مورد از آن‌ها در استان تهران در زمینه‌های مختلف وجود دارد. از حوزه‌های آب و انرژی و IT گرفته تا اجتماعی، صنایع فرهنگی و خلاق.» اما این فعالیت‌های نوآورانه چقدر هزینه نیاز دارد و کمک‌گرفتن از چنین فعالیت‌هایی در شرایط کنونی کشور که با تحریم روبه‌رو است، تا چه اندازه عملی است؟ دهنوی در پاسخ به این پرسش هم می‌گوید: «جالب است بدانیم که کلیه این شتاب‌دهنده و کارخانه‌های نوآوری با سرمایه‌گذاری بخش خصوصی تاسیس شده و دولت هیچ‌گونه سرمایه‌گذاری نکرده است و فقط در بخش قوانین تسهیل گردی کرده است. هم‌اکنون به اذعان فعالان این حوزه، سرمایه‌گذارها به‌واسطه بازگشت قابل‌قبول سرمایه‌شان، تمایل زیادی به شراکت در این پروژه‌ها دارند.» این پژوهشگر در تشریح این موضوع می‌گوید: «امروزه با همین 50 موردی که در تهران راه افتاده، بالغ بر ۱۰ هزار نفر از فارغ‌التحصیلان دانشگاهی در آن‌ها مشغول به فعالیت شبانه‌روزی هستند. اگر با آمارهای وزارت رفاه می‌خواستیم برای ۱۰ هزار نفر شغل ایجاد کنیم، به‌صورت متوسط برای هر شغل حداقل بایستی 80 میلیون تومان خرج می‌شد که درواقع برای ده هزار نفر اشتغال، نیاز به 800 میلیارد بودجه داشت درحالی‌که سرمایه‌گذاری این 50 کارخانه نوآوری کمتر از 100 میلیارد تومان است و این نشان‌دهنده ارزش‌افزوده کارآفرینی دانش‌بنیان است.»
هزار هکتار فضای متروکه تهران که می‌تواند صدها کارخانه نوآورانه شود
براساس توضیحات دهنوی، ۵۰ کارخانه نوآوری در تهران، حدود ۱۰ هزار شغل ایجاد کردند که اگر دولت می‌خواست چنین اشتغالی ایجاد کند باید ۸۰۰ میلیارد تومان هزینه می‌کرد اما با کمک شرکت‌های نوآوری این مهم تنها با ۱۰۰ میلیارد تومان اتفاق افتاده است. اگر مبنا را همین مثال و توضیحات قرار دهیم راهکار اساسی مقابله با بیکاری جوانان تحصیل‌کرده در توجه به شرکت‌های شتاب‌دهنده و نوآور است اما این موضوع تا چه اندازه شدنی است؟ و آیا زمینه‌های لازم برای چنین کاری در استان تهران و کل کشور وجود دارد؟ دهنوی درباره این پرسش‌ها هم می‌گوید: «بله. هم‌اکنون در تهران حدودا 1000 هکتار فضاهای متروکه و یا متعلق به شرکت‌های دولتی ورشکسته وجود دارد که می‌تواند در اختیار بخش خصوصی قرار گیرد تا شتاب‌دهنده‌ها و کارخانه‌های نوآوری در آن فعال شوند. این زمین‌ها می‌تواند به‌عنوان آورده‌ی دولت نیز پذیرفته شود و حتی برای دولت درآمدزایی سرشاری ایجاد کند. پیش‌بینی می‌شود با این 1000 هکتار زمین بتوان مجموعا حدود 200 هزار نفر را به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم مشغول به فعالیت کرد.» می‌دانیم اگر دولت بخواهد اشتغال برای ۲۰۰ هزار نفر ایجاد کند نیاز به بودجه‌ای حدود ۱۶ هزار میلیارد تومان دارد که با بودجه سالانه برخی شهرداری‌های کلان‌شهرهای ایران برابری می‌کنند اما براساس توضیحات این پژوهشگر می‌تواند با کمک همین هزار هکتار فضای متروکه و ارزش دادن به تفکرات نوآورانه به چنین اشتغال‌زایی بزرگی رسید. دهنوی البته می‌گوید که چنین کاری نیاز به برنامه‌های حساب‌شده و دقیق دارد: «البته اجرای این طرح نیاز به یک کار سنگین عملیاتی و پشتوانه‌های قانونی مناسب دارد. قانونی که برای تصویب و اجرایی شدنش باید انرژی زیادی گذاشت.» او می‌گوید اگر پشتوانه‌های قانونی چنین فعالیت‌هایی فراهم شود «تهران آینده، شهر نوآوری و فناوری خواهد بود، نه شهر مال‌ها و پاساژها.»
اهمیت این نوع نگاه‌های متفاوت زمانی بهتر آشکار می‌شود که بدانیم جوانان تحصیل‌کرده از بهترین دانشگاه‌های کشور این روزها در شرایط سخت بیکاری یا به خروج از کشور فکر می‌کنند یا دنبال کارهای دولتی می‌گردند درحالی‌که اگر به توانایی آن‌ها توجه شود نه تنها مشکل اشتغال تااندازه‌ای حل خواهد شد که روند توسعه کشور هم دچار تحول خواهد شد.