«تاج‌محل» از پرآوازه‌ترین بناهای جهان در نزدیکی شهر آگرا و در ۲۰۰ کیلومتری جنوب دهلی‌نو پایتخت هند واقع شده است. این بنا به دستور شاه‌جهان، پنجمین امپراتور گورکانی هند برای یادبود همسر ایرانی‌تبارش«ارجمند بانو بیگم» مشهور به «ممتاز محل» که در سال ۱۶۳۱میلادی در سفری به‌‌هنگام وضع حمل فوت کرد، بنا شده است. مدارک نشان می‌دهد که سوگ شاه جهان پس از مرگ همسرش، نوعی روایت عاشقانه و انگیزه ساخت تاج محل است. این ساختمان بر پایه ترکیبی از معماری مغولی، ایرانی، هندی و اسلامی بنا شده است. در وصف شکوه این مجموعه مرمرین می‌توان کتاب‌ها نوشت، فیلم‌ها ساخت و باز هم حرف تازه‌ای برای گفتن داشت.
ناگفته نماند که معماری تاج محل به سبب دقت بالا، تقارن بی‌نظیر و به خصوص وجود مرمر سپید، به‌قدری چشمگیر است که باعث شده است این مقبره باشکوه در سال ۱۹۸۳ در فهرست میراث جهانی یونسکو با عنوان «جواهر هنر اسلامی در هند و یکی از شاهکارهای تحسین شده میراث جهانی» به ثبت برسد و در نظرسنجی بزرگ جهانی در سال ۲۰۰۷ میلادی در شمار یکی از عجایب هفتگانه جهان در دوران حاضر شناخته شود. سالانه میلیون‌ها گردشگر به امید نگاهی هرچند سطحی به این زیباترین بنای جهان، عازم آگرا می‌شوند، محلی که در سال ۲۰۱۶ در فهرست برترین جاذبه‌های گردشگری آسیا قرار گرفت. امروز یعنی ۳۰ دی، سالروز پایان ساخت عمارت تاج‌محل توسط معماران و خوش نویس‌های ایرانی است و به بهانه گرامی داشت ساخت این بنا توسط هنرمندان ایرانی، به نکاتی جالب درباره دلایل برتری معماری این بنا و قرار گرفتن اش جزو عجایب هفتگانه جهان، داستان‌های تایید نشده و برخی دانستنی‌های عددی جالب درباره تاج‌محل می‌پردازیم.
تاریخ‌نگاران این بنا را با نام «روضه ممتاز محل» می‌شناسند. «پیتر ماندی»، جهانگرد اروپایی سده ۱۷ میلادی نیز در نوشته‌هایش از این مکان با اسم «تاجِ محل، ملکه دربار گورکانی» نام می‌برد. ساخت بخش‌های اصلی تاج‌محل از سال ۱۶۳۲ تا ۱۶۴۸ میلادی بوده و در نهایت دروازه اصلی جنوبی، محوطه بیرونی و شبستان‌های آن در سال ۱۶۵۳ میلادی به پایان رسیده است. این آرامگاه با سبک معماری مغول در هند شناخته می‌شود که در واقع تاریخ و هویت هند را در خود دارد اما در معماری آن تلفیقی از معماری ایرانی، عثمانی، هندی و ترکی وجود دارد و از بعضی بناهای دوره تیموری مانند آرامگاه تیمور در سمرقند نیز الگوبرداری شده است. احمد لاهوری و برادرش حمید لاهوری سرمعماران تاج‌محل در هندوستان بوده‌اند. در برخی متون هم از عیسی‌خان شیرازی به عنوان نقشه‌نویس یا طراح و امانت‌خان شیرازی طغرانویس یا کتیبه نویس که هر دو ایرانی بوده‌اند نام برده شده است.
بیشتر بخوانید:
به احتمال زیاد، خوشنویسی کتیبه‌های در و دیوارهای تاج‌محل به امانت‌خان واگذار شده و او نوشته‌های این بنا را با خط ثلث در رنگ مشکی بر بدنه سفید رنگ مرمرین بنا نقش داده است. از تاثیرات معماری ایرانی در این مقبره می‌توان به طراحی گنبدی شکل و ورودی‌های قوسدار و دارای طراحی ایوان اشاره کرد. فرق این اثر با دیگر آثار سبک مغولی در این است که در این بنا از سنگ مرمر سفید استفاده شده ولی در معماری مغولی سنگ قرمز به کار رفته است.
در تاج محل، چهار باغ به وسعت ۳۰۰ متر مربع با الگوبرداری از معماری باغ ایرانی احداث شده است. هر یک از این چهار باغ با استفاده از مسیرهای باریکی به ۱۶ باغچه گل تقسیم و حوضی وسط آن به رسم باغ‌های ایرانی، مشاهده می‌شود. قرارگیری حوض بـه گونه‌ای بوده است کـه شما بتوانید همچون چهل‌ستون اصفهان، انعکاس مقبره را در آن مشاهده کنید. سبک ساخت چهارباغ ایرانی ابتدا توسط بابُر، نخستین امپراتور مغولی هندوستان بـه این کشور پیشنهاد شده است.
اغلب چهارباغ‌های مغولی مستطیلی و عمارتی در مرکز آن بوده است اما در این بنا، چهارباغ کاملا متفاوت است و مقبره در انتهای باغ ساخته شده است. به‌گفته «گیوین هامبلی»، نویسنده «شهرهای هندوستان گورکانی»، ریشه‌های ایرانی تاج‌محل، نخستین و پایدارترین برداشتی خواهد بود که یک دانش‌پژوه رشته معماری اسلامی با دیدن این بنای یادبود به آن می‌رسد که در واقع، نمایانگر حد اعلای نبوغ ایرانی در هنر معماری در خاک هند است.
کنده‌کاری‌ها و اشکال هندسی که دیوارهای داخلی تاج محل را پوشانده‌اند، دلیلی بر اثبات تلاقی و هماهنگی علم و هنر در ساخت این بناست
تاج محل قسمتی از یک مجتمع تاریخی و پیچیده است که بخش‌هایی چون دروازه‌ای تزیین شده، باغ زیبا، سیستم آبی حیرت‌آور و مسجد را در بر می‌گیرد. شاید متمایزترین ویژگی تاج محل، ظاهر این بنا باشد که آن را نه تنها به دلیل معماری اسلامی-ایرانی بلکه معماری ارتدوکس روسی هم مشهورکرده است. در معماری کلیساهای ارتدوکس روسی، گنبدی به‌شکل پیاز را که نوک تیزی دارد و به‌عنوان سازه بام روی برج کلیسا ساخته می‌شود گنبد پیازی می‌گویند که در کلیسای جامع سنت باسیل مسکو دیده می‌شود. این‌گونه گنبدها اغلب از نظر قطر، اندازه‌ای بزرگ‌تر از ساق گنبد دارند و ارتفاع آن‌ها نیز از عرض‌شان بیشتر است. در سراسر دیواره‌های این بنای عظیم، آیات قرانی با خطوط زیبا خوشنویسی شده‌اند. از سوره‌هایی که در تزیینات این بنا به کار رفته است می‌توان به ناس، فتح، شمس، الملک، المرسلات، التکویر، الانفطار، الشرح و الاخلاص اشاره کرد.
کنده‌کاری‌ها، الگوهای بسیار جذاب موزاییک‌کاری و اشکال هندسی که دیوارهای داخلی تاج محل را پوشانده‌اند، دلیلی بر اثبات تلاقی و هماهنگی علم و هنر است. در طراحی این سازه از فن پیچیده‌ای به نام پرچین‌کاری استفاده شده است. سنگ مرمر «مکرانا» که نوعی سنگ سفید با کیفیت بالاست از معادن شهر مکرانا در راجستان هند استخراج و در ساخت چندین اثر تاریخی مشهور دنیا مانند تاج محل و بنای یادبود ویکتوریا در کلکته استفاده و روی آن سنگ‌های نیمه قیمتی منبت شده است.
در طراحی تاج محل از طراحی گور امیر(قبر تیمور در سمرقند) ، قبر همایون (در دهلی) ، قبر اعتمادالدوله و مسجدجامع خود شاه جهان در دهلی الهام گرفته شده است. آلاچیق‌های گنبدی که روی تاج محل قرار دارد ترکیبی از معماری اسلامی و دیگر مذاهب است. هر چهار وجه تاج‌محل به صورت قرینه ساخته شده و در طراحی آن از اصول تقارن کمک گرفته شده و این تقارن خارق‌العاده به گونه‌ای است که از هر چهار طرف آن می‌توان تصویری آینه‌ای به دست آورد.
برای کنترل تأثیر وخامت ناشی از آلاینده‌های جوی، یک ایستگاه مانیتورینگ هوا نصب شده است که به طور مداوم بر کیفیت هوا نظارت دارد و عوامل پوسیدگی را کنترل می‌کند. با مراقبت‌های جدی هند از این بنا، تاج محل توانسته است بدون آسیب‌دیدگی در طول تاریخ جان سالم به در ببرد و همین امر باعث تحسین آن شده است.
قطع دست معماران این بنا بعد از پایان کار، داشتن راهروهای مخفی، مقبره‌های خالی از مزار و ... افسانه‌هایی که درباره این بنا گفته شده است
بیشتر بخوانید:
از معماری باشکوه این بنا که بگذریم، افسانه‌های عجیبی در طول تاریخ همواره متوجه این بنا بوده است که در برخی موارد تاریخ‌دانان و محققان، آن‌ها را رد می‌کنند. در این بخش به برخی از آن‌ها می‌پردازیم.
اتاق‌های زیادی در این بنا وجود دارد که به‌نظر می‌رسد تا زمان شاه‌جهان همچنان مخفی و بسته بوده‌اند و به گفته برخی محققان، اسنادی در این اتاق‌ها وجود داشته که ثابت می‌کرده تاج محل توسط شاه‌جهان ساخته نشده است. در هرصورت امروزه از این اسناد چیزی در دسترس نیست. در جایی دیگر هم در کتاب «تاج محل: داستان واقعی» نوشته «پوروشوتام ناگش اوک» اشاره شده است که این بنا در اصل معبد لرد شیوا به زبان سانسکریت به‌نام «تجو ماهالایا» بوده که در سال ۱۱۵۵ میلادی و پیش از شاه جهان وجود داشته است و بعدها شاه جهان آن را به یک مقبره تبدیل کرده البته این تئوری تاکنون توسط مقامات دولتی هند به‌طور رسمی تایید نشده است.
طبق افسانه‌های تاریخی شاه جهان برای اطمینان از این که زیبایی تاج محل منحصر به خود این بنا باشد و نمونه مشابه آن ساخته و الگوبرداری نشود، دستور می‌دهد تا دست‌های صنعت‌گران و معماران را از تن جدا و چشمان برخی را کور کنند! به رغم رواج این داستان وحشتناک،
مورخان هیچ مدرکی برای اثبات این داستان محلی یا نفی آن پیدا نکرده‌اند.
تاج محل در طول جنگ‌ها مدام در معرض حمله بوده است. به همین دلیل در سال ۱۹۴۲ دور تا دور بنای تاج محل بامبو گذاشته شد تا در برابر بمب‌گذاری محافظت شود. همین ترفند در سال‌های ۱۹۶۵ تا ۱۹۷۱ نیز در جنگ علیه پاکستان انجام شد. به گفته محلی‌ها دلیل این کار هم این بوده است که بنای تاج محل از فاصله دور از داخل هواپیماهای بمب افکن شبیه به توده بامبو به نظر برسد!
چهار مناره، آرامگاه را در بنای تاج محل احاطه کرده‌اند که در ظاهر کاملا عمودی و مستقیم به نظر می‌رسند اما در واقع کمی به سمت بیرون انحراف دارند. دلیلش را هیچ فردی نمی‌داند اما گفته می‌شود که این تصمیم آگاهانه بوده است تا در صورت وقوع زلزله، مناره‌ها به سمت خارج بیفتند و آسیبی به بنای اصلی وارد نشود.
بنای تاج‌محل در ساعات مختلف روز رنگ‌های متفاوتی به خود می‌گیرد. در هنگام صبح به رنگ صورتی، در عصر به رنگ سفید شیری و در شب وقتی نور ماه روی آن می‌افتد به رنگ طلایی است.
بیشتر بخوانید:
گفته می‌شود استفاده از چنین ایده‌ای در این بنا نشان‌دهنده ذات تغییرپذیر انسان است که این مسئله در اخلاق و رفتار همسر شاه‌جهان کاملا نمود داشته است.
داخل بنای تاج محل دو آرامگاه وجود دارد که یکی از آن‌ها به شاه جهان و دیگری به همسرش تعلق دارد. جالب است بدانید این مقبره‌ها نمایشی است و هیچ مزاری داخل آن وجود ندارد. مزارهای واقعی در اتاقی مهر و موم‌شده در طبقه همکف ساختمان قرار گرفته‌اند. در اسلام، قرار دادن جسد در تابوت و قبرهای تزیین‌شده ممنوع است. با توجه به همین موضوع، جسد ممتاز و شاه جهان در زیرزمین تالار واقع است.
منبع: روزنامه خراسان