عصر ایران؛ مهرداد خدیر- سه سال است که چهاردهم مهرماه به عنوان «روز تهران» نام گذاری شده است.
تهران در این 233 سالی که در مرکزیت ایران قرار دارد شاهد رخدادهای فراوان بوده و تغییرات آن تنها از شکل نوشتاری «طهران» به «تهران» نبوده است.
روزگاری «دارالخلافه» خوانده می شد حال آن که در ایران، پادشاه سلطنت می کرده و احتمالا در رقابت با امپراتوری عثمانی اصطلاح «دارالخلافه» به کار می رفته است.
در زمان سلطنت ناصر الدین شاه قاجار البته «دارالخلافۀ ناصری» خوانده می‌شده و در عهد مظفرالدین شاه «دارالخلافۀ مظفری».
پس از صدور فرمان مشروطه در 14 مرداد 1285 خورشیدی اولین جلسۀ مجلس شورای ملی در 14 مهر همان سال در کاخ گلستان تشکیل شد و در قانون اساسی مشروطه بود که«طهران» به عنوان پایتخت تعیین شد.
به نظر می رسد مناسبت انتخاب 14 مهر نیز همین باشد چون مجلس شورای ملی این روند را شروع کرد و به اعلام «طهران» به عنوان پایتخت انجامید.
حال آن که اگر بنا بر اعلام رسمی «طهران» به عنوان پایتخت یا دارالخلافه می‌بود نوروز 1165 خورشیدی که آقا محمد خان قاجار در طهران تاج گذاری کرد مناسبت دقیق تری است اما 14 مهر جنبه شروع روند قانونی دارد و به آقا محمد خان هم منتسب نمی شود و دموکراتیک تر است و حال و هوای مشروطه و پارلمان را هم دارد.
هر چند «پایتخت» و در واقع «پای تخت» معطوف به سلطنت و تخت پادشاهی به عنوان نماد حکومت است اما با سقوط سلطنت در ایران، «پایتخت» از فرهنگ واژگان حذف نشد و همچنان به کار می رود زیرا «مرکز» برای مراکز استان ها و موضوعات دیگر نیز به کار می رود و اختصاصی و انحصاری نیست. با این حال عنوان شهرداری پایتخت به شهرداری تهران تغییر کرده است.
هر چند تهران به عنوان پایتخت یا مرکز عمری 233 ساله دارد اما تپه های باستانی تهران حاکی از قدمتی بسیار بیشتر است تازه این در حالی است که نخواهیم به اسکلت زنی که در منطقۀ مولوی تهران یافت شد اشاره کنیم که قدمت تهران را تا چند هزار سال هم عمق می دهد.
طهران، دارالخلافه بود و پایتخت شد و در دورۀ رضاشاه فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی شکل نوشتاری آن را به «تهران» تغییر داد. هر چند در شکل نوشتاری در زبان عربی همچنان «طهران» می نویسند چندان که « قاهره» را با عنوان «کایرو» هم می شناسیم.
آغاز توسعۀ تهران را می توان از زمان یورش مغول دانست که سبب شد مردم به یکی از آبادی های ری کوچ کنند که همان تهران بوده با این حال این توصیف که تهران، « تهِ ران» به معنی «تهِ ری» بوده ساختگی است زیرا اساسا «طهران» بوده و «ته» در کار نبوده است!
همچنین درست است که توجه اصلی به تهران از زمان قاجار و با انتخاب هوش‌مندانه یک شهر کوهپایه ای با قابلیت توسعه از شرق و غرب و جنوب بوده است اما پادشاهان صفوی نیز از تهران غافل نبوده اند.
چندان که شاه طهماسب فرمان می‌دهد برای او اقامتگاهی در تهران ساخته شود.
تهران کنونی البته در دوره 5 شهردار یا رییس بلدیه ساخته شده است: اولی بوذرجمهوری بود که در عصر رضاشاه و با استفاده از علاقه و اصرار او بر تمرکز گرایی کارهای عمرانی فراوانی در تهران انجام داد.
دیگری غلامرضا نیک پی که در سال های پایانی حکومت پهلوی و در عصر فوران درآمدهای نفتی اقدام به مدرنیزاسیون تهران کرد. هر چند که اصرار بر طرح جامع شهری و مقابله با ساخت وساز خارج از محدوده و دستور تخریب که در یکی دو مورد تلفات جانی هم داشت به بهای جان خود او انجامید و در دادگاه انقلاب محکوم به اعدام شد.
از موارد جالب در محاکمۀ نیک‌پی بحث او با رییس دادگاه بر سر ترافیک تهران است و با این که در کیفرخواست چنین موردی نبود اما رییس دادگاه از شهردار سابق می پرسد: مگر این همه هزینه صرف اتوبان شاهنشاهی نکردید و نگفتید با این اتوبان ( بزرگراه مدرس کنونی) مشکل ترافیک تهران حل می شود. پس چرا نشد؟!
سومین شهردار مهم و تأثیر گذار تهران اولین شهردار بعد از انقلاب محمد توسلی است که هر چند بودجه چندانی در اختیار نداشت اما ایده هایی را بدون هزینه زیاد به اجرا گذاشت که همچنان ادامه دارد. مانند طرح محدوده ترافیک یا یک طرفه کردن دو خیابان مهم تخت طاووس ( شهید مطهری) و عباس آباد ( شهید بهشتی) و نیز اختصاص خط ویژه اتوبوس رانی که چنان کارآیی داشت که بعد تر به بزرگراه ها هم توسعه یافت.
کار دیگری که اولین شهردار پس از انقلاب انجام داد تبدیل شهرداری تهران از یک نهاد صرفا خدماتی به نهادی خدماتی- اجتماعی بود.
چهارمین شهردار که تهران را از نیاز و اتکا به بودجه و کمک دولت رها کرد و چهرۀ شهر را با ساخت بزرگراه ها و فرهنگ سراها و توسعۀ فضای سبز و شروع مجدد پروژه مترو به کلی تغییر داد غلامحسین کرباسچی بود که از سال 68 تا 78 شهردار تهران بود و مسؤولیت بلند مرتبه سازی و فروش تراکم به عنوان منبع درآمدی را متوجه او می دانند.
پنجمین شهردار نیز محمد باقر قالیباف است که با 12 سال شهرداری رکورد کرباسچی و بوذرجمهری را شکست و در حالی که به لحاظ سیاسی رقیب رییس جمهور وقت ( محمود احمدی نژاد و اواخر حسن روحانی) بود اما به خاطر حمایت های بخش های دیگر حاکمیت و آرزوی ریاست جمهوری و توانایی های مدیریتی فردی و اجرایی مدرنیزاسیون تهران به رغم گرایش اصول گرایانه ادامه یافت.
تهران کنونی اما از ساخت و ساز بی رویه خسته شده است و مردم دیگر دوست ندارند شهر خود را در قامت یک کارگاه ببینند و پیشتر در مقاله ای با عنوان «ساخت و ساز در تهران؛ شتر- گاو- پلنگ» به این زشتی پرداخته بودیم.
از این رو توجه شهردار کنونی به هویت و پیشینه تاریخی تهران و تلاش برای دور نگاه داشتن از تنش رویکرد مثبتی تلقی شده و 12 تا 18 مهر را به بهانه 14 مهر «هفتۀ تهران» نام گذاشته اند با این شعار: بازشناسی هویت تهران.
واقعیت این است که تهران به خاطر غلبه سودجویی در معرض تهدید جدی هویتی است.
کاش از ابتدا هر گونه تغییر ساختاری در مراکز هویتی و فرهنگی ممنوع و محدود می شد و در کنار تهران قدیم شاهد ساخت تهران جدیدی می بودیم.
تهران از مشکلات فراوانی چون آلودگی هوا، تراکم جمعیت و نامتناسب بودن به نسبت مساحت ایران، کُندی ترافیک و کمبود سرانۀ فضای سبز و موارد دیگر رنج می برد اما همچنان شهری زیباست و کافی است دو هفتۀ آغاز سال و در ایام عید در تهران باشیم تا شهر را درست تر ببینیم.
چون در ایام دیگر سال چنان درگیر کار و مشغله متفاوت هستیم که بسیاری از زیبایی ها را نمی بینیم و تمام توجه ما به قیمت ها و تأمین هزینه های زندگی است و آن قدر در گیر «مسابقه» و «مقایسه» هستیم که از پیرامون خود غافل می شویم.
از این رو می توان گفت هم نام‌گذاری روزی به نام «تهران» با ابتکار شورای شهر و هم اختصاص هفته‌ای به عنوان «تهران» و تأکید بر «بازشناسی هویت تهران» رویکرد‌های مثبت شهردار کنونی است که می کوشد به جای توقف بر موضوع بدهی 50 هزار میلیارد تومانی که از دورۀ قبلی به ارث برده یا کارهای تبلیغاتی و نگاه کارگاهی به هویت توجه نشان می دهد. شهر تنها از آن خودرو سواران یا صاحبان ملک نیست. شهر از آن همه است.
بازیابی و بازشناسی هویتی تهران البته درگرو توجه صدا و سیما هم هست که روزگاری ساخت پل عابر پیاده در میدان هفتم تیر را مهم تر از پروژه های عسلویه می دانست و حالا عملا شهرداری تهران را بایکوت کرده است.
هویت تهران در این همه سال ساخت وساز و سود جویی و تمرکز گرایی و توسعۀ بی رویه تهدید شده و توجه به هویت حتی به صورت نمادین یک ضرورت است هرچند کافی نیست.