به نقل از متخصص گوارش دکتر رضا دوست کولونوسکوپی فرایندی است تشخیصی درمانی همانند آندوسکوپی معده که در آن معاینه گر (که معمولاً متخصص دستگاه گوارش است) می‌تواند به کمک آن داخل کولون (روده بزرگ) را بررسی و معاینه کند. کولونوسکوپ یک لوله انعطاف‌پذیر با طول 22 سانتی‌متر است که ضخامت آن تقریباً به اندازه یک انگشت بوده و یک دوربین و منبع نوری نیز سر آن قرار دارد.
کولونوسکوپی – روده بزرگ یا کولون - اسکوپ
نوک کولونوسکوپ در مقعد قرار داده می‌شود و سپس به آرامی و تحت کنترل تصویری به سمت جلو، داخل رکتوم داده شده و تا آنجا که ممکن است به سمت سکیوم که اولین قسمت روده بزرگ است برده می‌شود. معمولاً این امکان وجود دارد که چند اینچ انتهایی روده کوچک (پایه ایلیوم) نیز مورد معاینه قرار گیرد.
دلایل انجام کولونوسکوپی چیست؟
کولونوسکوپی ممکن است به دلایل مختلفی انجام شود. بسیاری از متخصصین کولونوسکوپی این فرایند را به عنوان بخشی از فرایندهای تشخیصی سرطان کولون انجام می‌دهند. کولونوسکوپی همچنین ممکن است برای بررسی علل مشکلات دیگر نظیر وجود خون در ادرار، درد شکم، اسهال، تغییر در عادات اجابت مزاج یا وجود برخی ناهنجاری‌ها در عکس‌های گرفته شده به وسیله اشعه ایکس از کولون یا توموگرافی کامپیوتری (سی تی اسکن) نیز انجام می‌شود.
افرادی که قبلاً سابقه پولیپ یا سرطان کولون داشته‌اند و افرادی که سابقه خانوادگی ابتلا به یکی از انواع سرطان‌های غیر کولونیک داشته‌اند و یا مشکلاتی مرتبط با سرطان کولون در روده بزرگ خود داشته‌اند (مانند پولیپ‌های کولونیک یا انسداد روده) ممکن است نیاز به انجام دوره‌ای کولونوسکوپی داشته باشند زیرا احتمال این که به پولیپ یا سرطان کولون مبتلا شوند زیاد است.
این که یک نفر چه موقع باید تحت کولونوسکوپی قرار گیرد به میزان احتمال ابتلا به سرطان و ناهنجاری‌هایی که در کولونوسکوپی های قبلی مشخص شده است بستگی دارد. یکی از توصیه‌های پذیرفته شده این است که حتی افراد سالم که احتمال ابتلا به سرطان روده در آنها در حد طبیعی است نیز باید از سن 50 سالگی تحت این فرایند قرار گیرند و هر 10 سال یک مرتبه نیز آن را تکرار کنند تا پولیپ‌های روده آنها قبل از این که سرطانی شوند برداشته شود.
قبل از انجام کولونوسکوپی چه اقداماتی باید انجام شود؟
در صورتی که روده بزرگ کاملاً تمیز شده باشد و اقدامات مورد نیاز برای آماده‌سازی بیمار انجام شده باشد، کولونوسکوپی با دقت بالا و به طور کامل انجام خواهد شد. به بیماران دستورالعملی دقیق در مورد تمیز کردن روده بزرگ داده می‌شود. به طور عمومی، باید مقادیر زیادی مایعات با محلول‌های تمیزکننده خاص نوشیده شود یا چند روز قبل از انجام معاینه مایعات مسهل مصرف شود و یا بیمار تنقیه شود. این دستورالعمل باید به دقت و مطابق دستور پزشک رعایت شود زیرا در غیر این صورت کولونوسکوپی به خوبی انجام نخواهد شد (مشاهده پوشش کولون ممکن است به دلیل وجود مدفوع باقیمانده در روده امکان‌پذیر نباشد) و احتمالاً باید انجام آن دوباره تکرار شود یا از روش‌هایی که دقت آنها پایین‌تر است به جای کولونوسکوپی استفاده شود.
در این دستورالعمل همچنین پرهیزهای غذایی که از چند روز قبل از انجام کولونوسکوپی باید مورد توجه قرار گیرد نیز قید شده است مثلاً باید از مصرف غذاهای رشته‌ای یا دانه‌دار یا ژله قرمز پرهیز شود.
آیا می‌توانم قبل از انجام کولونوسکوپی داروهایم را مصرف کنم؟ آیا رژیم غذایی خاصی مورد نیاز است؟
مصرف بیشتر داروها را می‌توان طبق روال قبل ادامه داد اما برخی از داروها ممکن است در معاینه اختلال ایجاد کنند. بهتر است تمام داروهای تجویزی و بدون نیاز به نسخه پزشک را که مصرف می‌کنید به اطلاع متخصص کولونوسکوپی برسانید. داروهای حاوی آسپیرین، رقیق‌کننده خون مانند وارفارین (کامادین)، داروهای آرتروز، انسولین و آهن داروهایی هستند که احتمالاً باید نحوه مصرف آنها تغییر یابد. متخصص کولونوسکوپی همچنین باید از آلرژی‌ها و بیماری‌های مهم بیمار نیز آگاه باشد. اگر بیمار در عمل‌های جراحی یا عمل‌های دندانپزشکی قبلی خود برای پیشگیری از بروز عفونت نیاز به مصرف آنتی‌بیوتیک قبل از عمل داشته است باید به متخصص کولونوسکوپی اطلاع دهد.
حین انجام عمل کولونوسکوپی چه اتفاقی می‌افتد؟
قبل از انجام کولونوسکوپی، تزریق مایع داخل وریدی شروع می‌شود و بیمار تحت نظارت مدام برای ضربان قلب و فشار خون و میزان اکسیژن در خون قرار می‌گیرد که این مورد می تواند توسط متخصص قلب نظارت شود و معمولاً داروهای آرام‌بخش در خط وریدی تزریق می‌شود تا بیمار خواب‌آلود و ریلکس شود و درد نیز کاهش یابد. در صورت لزوم، ممکن است حین انجام این فرایند، دوز این داروها افزایش یابد. کولونوسکوپی غالباً باعث ایجاد احساس فشار، کرامپ و نفخ در شکم می‌شود. به هر حال با کمک این داروها، معمولاً این احساس‌ها قابل تحمل شده و درد شدید کمتر احساس می‌شود.
بیمار به پهلو یا به کمر خوابانده می‌شود تا کولونوسکوپ به آرامی جلو برود. زمان که کولونوسکوپ به نوک کولون (سکیوم) یا قسمت آخر روده (پایه ایلیوم) رسید، کولونوسکوپ به آرامی کشیده می‌شود و پوشش کولون به دقت مورد معاینه قرار می‌گیرد. کولونوسکوپی معمولاً 15 تا 60 دقیقه طول می‌کشد. اگر به هر دلیلی نتوان همه کولون را دید، پزشک ممکن تصمیم بگیرد که یا کولونوسکوپی را در تاریخی دیگر با / بدون آماده‌سازی متفاوت روده دوباره انجام دهد و یا از کولون به وسیله اشعه ایکس یا سی تی اسکن عکس‌برداری کند.
اگر ناهنجاری یا مشکلی در حین کولونوسکوپی تشخیص داده شد چه می‌شود؟
اگر نیاز به بررسی و ارزیابی بهتر و بیشتر از ناحیه شکم باشد، می‌توان یک انبرک بایوپسی را نیز از کانال کولونوسکوپ گذراند و بایوپسی (نمونه‌برداری از بافت) را انجام داد. بایوپسی برای آزمایشگاه پاتولوژی ارسال می‌شود تا تحت میکروسکوپ توسط یک پاتولوژیست مورد معاینه قرار گیرد. اگر احتمال عفونت وجود داشته باشد، بایوپسی برای کشت باکتری‌ها (و گاهی اوقات ویروس‌ها یا قارچ‌ها) یا معاینه آنها تحت میکروسکوپ به منظور بررسی وجود انگل مورد آزمایش قرار می‌گیرد. اگر کولونوسکوپی به دلیل وجود خونریزی انجام شده باشد، محل خونریزی باید مشخص شده و در صورت لزوم نمونه بافت‌ها برداشته شده و خونریزی با کمک ابزارهای مختلف کنترل شود. اگر پولیپ (توده‌هایی که ممکن است سرطانی شوند) در روده وجود داشته باشد می‌توان به کمک کولونوسکوپ آنها را برداشت. برداشتن این پولیپ ها برای جلوگیری از ابتلا به سرطان کولون و رکتوم از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. البته بیشتر پولیپ ها خوش‌خیم بوده و تبدیل به توده‌های سرطانی نخواهند شد. معمولاً هیچ یک از این فرایندها باعث ایجاد درد نمی‌شوند. بایوپسی به دلایل مختلفی انجام می‌شود و لزوماً به معنی احتمال وجود سرطان نیست.
پس از انجام کولونوسکوپی چه انتظاری باید داشت؟
بیمار به مدت یک تا دو ساعت پس از انجام کولونوسکوپی و تا از بین رفتن اثرات داروهای آرام‌بخش و بیحسی تحت نظارت قرار می‌گیرد. اگر قبل یا حین انجام کولونوسکوپی به بیمار داروهای آرام‌بخش داده شده باشد، وی حتی اگر هشیار هم باشد، قادر به رانندگی کردن نیست. از آنجا که واکنش‌ها و توانایی قضاوت در فرد ممکن است تا پایان روز مختل باشد باید یک نفر دیگر رانندگی کرده و وی را به منزل برساند. همچنین کار با ماشین‌آلات یا تصمیم‌گیری‌های مهم را در این روز نمی‌توان با اطمینان انجام داد. ممکن است بیمار کمی احساس نفخ یا کرامپ داشته باشد که بلافاصله پس از خارج شدن گاز برطرف می‌شود و بیمار می‌تواند مطابق معمول در منزل غذا بخورد. پس از این که پولیپ ها برداشته شد و اقدامات احتمالی دیگر نیز به پایان رسید ممکن است برای مدت کوتاهی رژیم غذایی و فعالیت‌های بیمار محدود شود.
قبل از ترخیص بیمار از واحد کولونوسکوپی، ممکن است نتایج حاصله به اطلاع بیمار رسانده شود ولی پس از مشخص شدن جواب آنالیز میکروسکوپی بایوپسی که معمولاً چند روز طول می‌کشد می‌توان تشخیص قطعی داشت.
خطرات احتمالی، عوارض جانبی یا روش‌های درمانی جایگزین کولونوسکوپی چیست؟
در صورتی که کولونوسکوپی توسط یک پزشک آموزش‌دیده و مجرب انجام شود، عوارض آن نادر و جزئی خواهد بود.
ممکن است محل بایوپسی یا برداشتن پولیپ باعث بروز خونریزی شود اما این خونریزی معمولاً جزئی است و خود به خود برطرف می‌شود و همچنین می‌توان آن را به کمک کولونوسکوپ کنترل کرد. به ندرت اتفاق می‌افتد که برای برطرف کردن خونریزی ناشی از انجام کولونوسکوپی نیاز به انتقال خون یا انجام عمل‌های جراحی باشد. یکی از نادرترین عوارض، سوراخ شدن یا پارگی دیواره روده بزرگ است اما حتی در صورت بروز این عارضه نیز نیاز به انجام عمل جراحی نخواهد بود.
از عوارض احتمالی دیگر، واکنش نسبت به داروهای آرام‌بخش، تحریک موضعی محل تزریق داروها روی سیاهرگ (ایجاد توده‌ای که به مدت یک تا دو روز باقی می‌ماند) یا عوارض ناشی از بیمارهای قلبی یا ریوی موجود است. احتمال بروز تمام این عوارض با هم کمتر از 1% است.
با این که احتمال بروز این عوارض جانبی بسیار پایین است، اما بیمار باید نسبت به علائم اولیه این عوارض آگاه باشد تا بتواند به موقع به پزشک یا مرکز مراقبت‌های فوری پزشکی مراجعه کند. متخصص کولونوسکوپی که این فرایند را انجام داده است باید در دسترس باشد تا در صورتی که بیمار دچار دل درد شدید، خونریزی رکتال به اندازه بیش از نصف فنجان و یا تب و لرز شد بتواند با وی تماس بگیرد.
کولونوسکوپی؛ بهترین روش موجود در شناسایی، تشخیص و درمان ناهنجاری‌های درون کولون است. جایگزین‌های محدودی برای کولونوسکوپی وجود دارند. تنقیه باریوم روشی است که به کمک اشعه ایکس انجام می‌شود و دقت آن نیز کمتر است. خطای این روش بیش از کولونوسکوپی است و در صورتی که در روده بزرگ، ناهنجاری یافت شود باید برای بایوپسی یا برداشتن آن از روش کولونوسکوپی استفاده شود. گاهی اوقات ممکن است ناهنجاری یا ضایعه شناسایی شده به کمک روش تنقیه باریوم واقعاً مدفوع یا باقیمانده غذا در روده باشد که به طور کامل تمیز نشده است. انجام کولونوسکوپی برای تعیین ماهیت ضایعه شناسایی شده ضروری است. سیگموئیدوسکوپی منعطف نیز یک روش معاینه محدود است که در آن از یک کولونوسکوپ کوتاه استفاده شده و فقط می‌توان یک‌سوم پایانی روده بزرگ را به وسیله آن معاینه کرد.
کولونوسکوپی مجازی چیست؟
یکی از جایگزین‌های کولونوسکوپی، کولونوسکوپی مجازی است. کولونوسکوپی مجازی روشی است که دران از سی تی اسکن برای عکس‌برداری از کولون استفاده می‌شود که تصاویری مشابه با تصاویری کولونوسکوپی که به طور مستقیم از روده بزرگ ارسال می‌شود می‌گیرد. این تصاویر روده با استفاده از تصاویر سی تی ساخته می‌شوند و تصاویر واقعی نیستند، این تصاویر، مجازی هستند.
یک روز قبل از انجام کولونوسکوپی مجازی و برای آماده‌سازی بیمار، روده بزرگ با استفاده از مسهل تمیز می‌شود. حین انجام معاینه یک لوله برای تزریق هوا در کولون در درون مقعد برده می‌شود. سپس سی تی اسکن با کولون متورم و بادشده انجام می‌شود و اسکن‌ها آنالیز می‌شوند تا تصاویر مجازی از کولون ساخته شود. زمانی که این فرایند به درستی انجام شد، کولونوسکوپی مجازی می‌تواند مؤثر واقع شود. در این روش می‌توان پولیپ‌های مخفی در پشت چین و چروک‌ها که گاهی توسط کولونوسکوپ هم تشخیص داده نمی‌شوند را مشخص کرد.
با این وجود، انجام کولونوسکوپی مجازی با برخی محدودیت‌ها مواجه است:
کولونوسکوپی مجازی به دلیل محدودیت‌هایی که دارد نمی‌تواند برای افرادی که احتمال ابتلا به پولیپ یا سرطان در آنها زیاد است به عنوان ابزار اولیه درمان و تشخیص مورد استفاده قرار گیرد. امروزه کولونوسکوپی مجازی یک روش انتخابی برای افرادی است که احتمال ابتلا به پولیپ یا سرطان روده بزرگ در آنها کم است و یا افرادی که نمی‌توانند یا نمی‌خواهند تحت کولونوسکوپی قرار گیرند.
چه چیزی در کولونوسکوپی جدید است؟
پیشرفت‌های زیادی در کولونوسکوپی اتفاق افتاده است. بیشتر مراکز می‌توانند ضایعاتی را که دیدن آنها مشکل است و بسیار کوچک هستند (مانند پولیپ‌های کوچک) و آنهایی که مسطح هستند را تشخیص دهند همچنین این قابلیت را دارند که بتوانند در لحظه تشخیص دهند که پولیپ ها به بایوپسی نیاز دارند یا نه یا باید برداشته شوند زیرا آنها ممکن است شامل بافت‌های بدخیم یا پیش سرطانی باشند. این بسیار مهم است زیرا بسیاری از این ضایعات بدخیم نیستند و برای برداشتن آنها پول و زمان زیادی صرف می‌شود و بدون این که نیاز باشد برای انجام آنالیزهای میکروسکوپی برای آزمایشگاه ارسال می‌شوند.
در تصویربرداری با باند باریک از نور با طول موج‌های خاص استفاده می‌شود که الگوی عروق خونی کوچک که در زیر پوشش کولون قرار دارند مشخص می‌شود. الگوی این عروق خونی در بافت‌های طبیعی، سرطانی و پیش سرطانی متفاوت است. تعیین این الگو کمک می‌کند که ضایعات مسطح سرطانی و پیش سرطانی تشخیص داده شوند و درنتیجه راحت‌تر می‌توان تصمیم گرفت که آیا باید از این ضایعات نمونه‌برداری شود یا باید در لحظه و بدون نیاز به نتایج آنالیز میکروسکوپی به روش کولونوسکوپی برداشته شوند.
در کروم آندوسکوپی از رنگ‌های که روی پوشش کولون پاشیده می‌شوند تا بافت‌های پوشش طبیعی از نئو پلاستیک (خوش‌خیم، بدخیم و پیش سرطانی تمییز داده شده و این که کدام ضایعات باید برداشته شوند و از کدام ضایعات باید نمونه‌برداری شود تعیین شود.
در فلورسنت آندوسکوپی از مواد شیمیایی حاوی فلورسین برای پاشیدن روی پوشش کولون یا تزریق درون وریدی استفاده می‌شود. در آندوسکوپی لیزر کانفوکال نیز از نور با طول موج‌های خاصی استفاده می‌شود که در پوشش کولون که روی آن لکه فلورسین وجود دارد به اندازه چند میلی‌متر نفوذ می‌کند. سلول‌های غیرعادی ممکن است واضح‌تر از سلول‌هایی که فقط لکه فلورسین دارند مشخص باشند.
درنهایت، تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (ام آر آی) نیز برای معاینه کولون به روشی مشابه با سی تی اسکنی که در کولونوسکوپی مجازی انجام می‌گردد به کار برده می‌شود. مهم‌ترین مزیت ام آر آی این است که بیمار در این فرایند در معرض تابش اشعه قرار نمی‌گیرد؛ و بقیه محدودیت‌ها نیز مشابه سی تی اسکن در کولونوسکوپی مجازی است.
سؤالات رایج
آیا کولونوسکوپی همراه با بیهوشی است؟
دو نوع روش بیهوشی برای انجام کولونوسکوپی به کار برده می‌شود. اگر نیاز به آرام‌بخشی باشد معمولاً پزشکی که کولونوسکوپی را انجام می‌دهد کارهای بیحسی و آرام‌بخشی را نیز انجام می‌دهد و در صورتی که شما باید تحت بیهوشی عمومی قرار گیرید (که به آن آرام‌بخشی عمیق یا کامل هم گفته می‌شود)، باید تحت نظر یک متخصص و پرستار بیهوشی باشید.
چرا کودکان باید تحت فرایند کولونوسکوپی قرار گیرند؟
دلیل اصلی انجام کولونوسکوپی برای کودکان این است که علت دل درد (معده درد)، اسهال و خونریزی روده آنها مشخص شود. اگر یک پولیپ (بافتی که زیاد رشد کرده و شکلی شبیه به قارچ پیدا کرده است) پیدا شود، احتمالاً باید همزمان با انجام فرایند کولونوسکوپی، عمل پولیکتومی (برداشتن پولیپ) نیز انجام شود. در این فرایند پولیپ با استفاده از ابزارهایی که در سر کولونوسکوپ قرار داده می‌شود از داخل دیواره روده بزرگ برداشته می‌شود.
آیا کولونوسکوپی برای زنان باردار خطر دارد؟
تحقیقات نشان می‌دهد که احتمال سقط جنین و زایمان زودرس برای زنانی که تحت عمل کولونوسکوپی قرار می‌گیرند بسیار کم است و همچنین احتمال این که وزن نوزاد در هنگام تولد کم باشد یا نقص‌های مادرزادی پیدا کند نیز کم است.
دانشمندان دریافته‌اند که کولونوسکوپی در سه‌ماهه دوم بارداری نسبتاً بی‌خطر است. ولی هنوز این که انجام این فرایند در دوران بارداری باعث بروز مشکلاتی شود اثبات نشده است.