«با اعلام زمان سفر حسن روحانی به عراق وحضور رئیس مجلس این کشور درایران به نظر می‌رسد در آستانه پایان معافیت‌های تحریمی آمریکا، ایران و عراق به دنبال راه‌های ممکن برای ادامه همکاری‌های خود هستند.»
به گزارش ایسنا، شرق در ادامه نوشت: در این زمینه با حسن دانایی فر سفیر سابق ایران در عراق و دبیر فعلی ستاد روابط اقتصادی با عراق و سوریه به گفت‌وگو نشستیم.
مهم‌ترین دستور کار آقای روحانی در عراق چیست و چه چیزی را دنبال خواهد کرد؟
قطعاً توسعه بیشتر روابط. افزایش سطح روابط در زمینه اقتصادی، سیاسی و همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی.
در حوزه اقتصادی و تجاری دو کشور قطعاً تمایل دارند که سقف مبادلات را بیشتر کنند همان‌طور که در این سال‌ها این افزایش انجام شده. عمده موانعی که در این مورد وجود دارد، چیست و الان مبادلات موجود بین ایران و عراق چگونه انجام می‌شود؟
خوشبختانه در ۱۱ ماه گذشته روابط تجاری بین دو کشور، رتبه یک را به خود اختصاص داد و اولین مقصد صادراتی ما، کشور عراق شد. در سال ۲۰۱۸ که به تعبیری هم با سال ۹۷ همپوشانی دارد، در عراق هم، ایران اولین شریک تجاری بغداد شد. به طور کلی هم در ایران و هم در عراق، دو کشور رتبه صادراتی خود را نسبت به سال قبل تغییر دادند و هر دو کشور، رتبه یک را به خود اختصاص دادند. روابط تجاری دو کشور خوشبختانه سال به سال رو به افزایش است؛ فقط در مورد سیمان، باید بگویم صادارات ما تقریباً متوقف شده. به‌طور کلی امسال متوسط صادرات ما به عراق حدود ۳۳ درصد به مدت مشابه سال قبل افزایش پیدا کرده است. سال گذشته صادرات ما به عراق ۶.۴ میلیارد دلار بود اما رقم صادرات ما امسال به حدود ۹.۵ میلیارد دلار رسید و این مقدار بدون در نظرگرفتن بخش انرژی است. ما در بخش انرژی هم برق و هم گاز به عراق صادر می‌کنیم. در مجموع سال ۹۷ در بخش انرژی و کالا حدود ۱۲ یا ۱۲.۵ میلیارد دلار صادرات پیش‌بینی می‌شود.
خب این رقم مبادلات تجاری منهای انرژی چه کالاهایی را دربر می‌گیرد؟
ما یک سبد کالای صادراتی به عراق داریم که تقریباً ثابت است. در طول سال‌های گذشته تنها صادرات سیمان، مقداری کاهش پیدا کرده؛ حتی اگر واژه توقف را هم به کار ببریم، خیلی بیراه نگفته‌ایم. به دو دلیل، یک- به دلیل توقف کارهای خدمات فنی_مهندسی بعد از حمله داعش و بعد کاهش قیمت نفت و شرایط خاصی که تا سال ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۶ و تا انتهای ۲۰۱۷ در عراق به وجود آمد. این سبد کالایی ما، در سال‌های گذشته شامل مواد غذایی، مصالح ساختمانی، خودرو و کودهای شیمیایی و از این قبیل کالاهاست.
در مورد موانع موجود بر سر راه صادرات ایران و عراق توضیح ندادید؟
در رابطه با عراق موانع کمی داریم اما این‌طور نیست که اصلاً مشکلات و موانعی نداریم. در زمینه تبادلات مالی، ما مشکل داریم. طبیعتاً این یکی از موضوعاتی است که ما باید بتوانیم حلوفصل کنیم. چنانچه شرایط مالی ما و تبادلات مالی ما به نقطه‌ای برسد که به سهولت انجام شود، قطعاً در حجم صادرات ما تأثیر خودش را دارد.
مشکل بانکی به دلیل تحریم‌ها بیشتر رخ نموده یا به دلیل کاهلی سیستم بانکی ما؟
بله، به خاطر تحریم‌هاست. اگر مشکل بخش بانکی حل شود، در بخش خدمات فنی–مهندسی و انرژی و تا حدودی هم در بخش صادرات غیرنفتی ما تأثیر مستقیم دارد. صادرات غیرنفتی توسط بخش خصوصی انجام می‌شود و آنها کارسازی‌های لازم را انجام می‌دهند، اما اگر روابط بانکی برقرار شود در همین بخش هم شاهد افزایش خواهیم بود. در بخش انرژی این یک مانع بسیار جدی ماست که اگر این موضوع حلوفصل شود، حجم صادرات انرژی ما بیشتر می‌شود و با اطمینان بیشتری توسعه و استقرار پیدا می‌کند. در بخش خدمات فنی- مهندسی هم باز شرکت‌های ما راحت‌تر و آسان‌تر می‌توانند کار کنند و برای تضمین‌هایی که هر کس می‌خواهد پروژه بگیرد، راهگشا باشد. نبود ضمانت‌نامه‌های بانکی مشکلات جدی برای شرکت‌های ما به وجود آورده است؛ قطعاً این یکی از مشکلاتی است که باید حلوفصل شود و اگر حل شد ما احساس می‌کنیم که موضوعات مخرب روان‌تر و دقیق‌تر خواهند شد.
برای رفع مشکل بانکی الان طرحی روی میز است یا راه‌حلی اندیشیده شده است؟
به هر صورت مذاکرات جدی وجود داشته، رئیس بانک مرکزی کشورمان اخیراً سفری به آنجا داشت و یکی از موضوعاتی که در این سفر و سفر جناب آقای ظریف مطرح شد، همین بود. برای سفر آقای رئیس‌جمهور هم مقدمات لازم فراهم شد، امیدواریم این موضوع به نتیجه برسد.
یکی از بحث‌هایی که مطرح است در دور جدید تحریم‌های آمریکا، واشنگتن فشار بیشتری به عراق وارد خواهد کرد تا برای همراهی با تحریم‌ها علیه ایران تغییر موضع دهد. این چقدر ممکن است؟
قطعاً فشارهای آمریکا وجود دارد؛ چه از آبان ماه و چه حتی قبل از آن، هیچ‌گاه آمریکایی‌ها علاقه‌مند به روابط اقتصادی و سیاسی بین ایران و عراق نبوده‌اند و این بحث جدیدی نیست. سال‌هاست که در این پرونده‌ها ایران و عراق همکاری می‌کنند؛ چه با تحریم‌های گذشته چه با تحریم‌های حال. همیشه این فشارها از طرف آمریکایی‌ها وجود داشته، حال با واژگان دیگری. به گونه‌ای که عراقی‌ها عادت کردند به این فشارها. بنابراین فکر نمی‌کنم فشارهای آمریکا تأثیر خودش را بگذارد؛ البته به غیر از بخش بانکی و پولی، به نوعی تأثیر دارد که اشاره کردم ولی در مجموع بنده به عنوان یک مطلع و کارشناس و مدیری که در این بخش کار می‌کند، می‌گویم که تأثیر چندانی نخواهد داشت.
بر اساس تحلیل‌هایی که از گرایش دولت فعلی عراق وجود دارد، بغداد تمایل دارد که هم با ایران و هم با آمریکا رابطه داشته باشد و هیچ‌کدام را حذف نکند. ازاین‌رو باز این نگرانی قابل طرح دوباره است که آنها در مواجهه با افزایش فشار تحریم‌های آمریکا چه خواهند کرد؟ شما تیم جدید را می‌شناسید، چقدر این نگرانی را واقعی می‌بینید؟
نگران نیستم. من شب گذشته از آنجا آمدم. پنج روز کردستان عراق بودم. موضوعات زیادی را با رهبران کردستان عراق مطرح کردیم. همه رهبران کردستان عراق؛ از آقای مسعود بارزانی تا نخست‌وزیر، با همه رهبران دیدار داشتم و صحبت کردم. ما در مورد واکنش آنها به واشنگتن نگرانی نداریم. این روندی که موجود است ادامه پیدا خواهد کرد. امروز (چهارشنبه) که ما اینجا صحبت می‌کنیم، دو وزیر عراقی در تهران حضور دارند. وزیر حمل‌ونقل و وزیر تجارت عراق. در چند ماه اخیر، رفت‌وآمدهای بسیار و خوب و منطقی‌ای داشتیم. در چارچوب مسائل عراق به خوبی به این نکته اشاره کردید که عراقی‌ها به دنبال حفظ مصالح خودشان هستند -تعبیری را که شما به کار بردید از این بابت هم می‌شود تعبیر کرد- اما آنها مصالح خودشان را در حفظ و گسترش روابط با ایران می‌دانند. رئیس‌جمهور عراق همین روزها گفتند که ما باید بهترین رابطه را با ایران داشته باشیم.
با توجه به مشکلات بانکی، از روابط تجاری مابین دو کشور، پولی وارد کشور می‌شود یا نه؟
صادرات عمده غیرنفتی ما توسط بخش خصوصی انجام می‌شود. بخش خصوصی تا منافع و سودش را دریافت نکند، صادرات نمی‌کند، کسی هم از بخش خصوصی نخواسته صادرات کند. خودش احساس می‌کند صرفه و صلاحش است و سود دارد و صادرات انجام می‌دهد و آنها سازوکارهای خاص خودشان را برای دریافت پولشان دارند.
آیا در سفر آقای روحانی به عراق مسئله کُردی مطرح است. مسئله‌ای بین دولت مرکزی عراق و اقلیم کردستان مطرح هست. آیا قرار است، مذاکره‌ای در این زمینه مطرح شود؟
قطعاً، جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان همسایه عراق در مجموع پرونده‌ها و موضوعاتی که وجود دارد، مشاوره‌هایی با هم دارند. هرجایی هم که لازم باشد، ما کمک کنیم و آنها هم اگر از ما کمک بخواهند، قطعاً ما کمک خواهیم کرد، کمااینکه در گذشته هم خواستند و کمک کردیم، در آینده هم بخواهند کمک خواهیم کرد. در مسائل سیاسی، اقتصادی و فرهنگی حتی اگر طرف عراقی هم از ما تقاضایی کرده، ما لبیک گفتیم. در این سفر هم اگر موضوعی باشد که جمهوری اسلامی ایران تأثیری بگذارد و تأثیرگذاری خود را داشته باشد، اعم از بحث‌های کردی و بحث‌های غیرکردی قطعاً دریغ نمی‌کند و انجام می‌دهد. باید عرض کنم که روابط اربیل با بغداد رابطه بسیار مثبت و خوبی است.
آقای برهم صالح درباره موضوعات سفر آقای روحانی نکته‌ای گفته بودند که قرارداد ۱۹۷۵ را در این سفر، بررسی می‌کنیم. آیا چیزی از قرارداد الجزایر وجود دارد یا مسئله مرزی‌ای هست که مورد اختلاف طرفین باشد؟
معاهده ۱۹۷۵ یک معاهده بین‌المللی تثبیت‌شده در مجامع حقوقی دنیاست. صدام حسین آن را پاره کرد و البته خود او مجدداً چسباند؛ بعد از ماجرای کویت با نامه‌ای که به مرحوم آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی فرستاد، اما در عمل لازم بود تا به واسطه هشت سال جنگ، نزاع و درگیری‌هایی که در مناطق مرزی به وجود آمده بود و میله‌های مرزی که از آن سال‌ها مشخص شده بود به قول حقوقی‌ها تحدید مرز شده، خب این میله‌ها آسیب دیده بود و نیاز بود تا مجموعه‌ای تشکیل شود و اینها را با همدیگر بازبینی و با حضور یکدیگر مرزها را مجدداً میله‌گذاری کنند و بخش‌هایی که حتی از گذشته باقی مانده بود. در بین میله‌های اصلی، میله‌های فرعی هم وجود داشت که بخشی از آن از دوره‌های گذشته مانده بود. بعد از قرارداد الجزایر، کاری انجام نشده بود انقلاب و بعد جنگ رخ داد، اما تیم‌هایی تشکیل شد که کارشان زمان‌بر بود و بایستی صورت‌جلسه‌های آن در چارچوب قرارداد ۱۹۷۵ تمام و نهایی شود. خب به این دلیل گروه‌های مختلف نقشه‌بردار به طور مشترک در این سال‌ها این کار را انجام دادند. هزار و ۴۵۰ کیلومتر مرز است و در زمستان کار در مناطق کوهستانی کاملاً متوقف می‌شود و محدودیت‌هایی وجود دارد و قطعاً در این سفر بازبینی و صورت‌جلسه اجرایی این کار تمام خواهد شد.
مشکل حقوقی بر سر تحدید حدود وجود دارد؟
از نظر حقوقی مشکلی وجود ندارد، چون بر اساس سندی است که هر دو طرف قبول دارند و کاری که قرار است در این جلسه انجام شود. تطبیق تحدید حدود است که حدود هفت یا هشت سال است روی آن کار شده. یکی از موضوعات دیگری که قرار است مطرح شود، بازگشایی کمیته همکاری‌های مشترک در اروند است که این هم از موضوعاتی است که به نظر می‌رسد در این جلسه تمام شود.
پس آقای برهم صالح در تلاش است که تاریخ رابطه دو کشور را به قبل از پاره‌شدن قرارداد الجزایر توسط صدام بازگرداند.
درواقع با توجه به روابط ممتاز و ویژه‌ای که بین ایران و عراق وجود دارد، طرفین این خواست را دارند که چیزی هم اگر در زمینه مسائل مرزی باقی مانده، آن را تمام کنند و در روابط هیچ محل بحثی وجود نداشته باشد. سالانه شش میلیون زائر به عراق سفر می‌کنند؛ عددی استثنایی است و من فکر نمی‌کنم در طول روابط بین این دو کشور این عدد ردوبدل شده باشد. منظور من نسبت به جمعیت است.
بعد از عراق اندکی به سوریه بپردازیم. به نظر می‌رسد عزم ایران برای بازسازی سوریه بیش از سایر کشورهاست. روسیه و ترکیه که با ایران در جریان سوریه شریک‌اند، چه بخشی از بازسازی را بر عهده گرفتند؟
ما بازسازی سوریه را انجام نمی‌دهیم، بلکه در بازسازی سوریه مشارکت می‌کنیم. بازسازی برعهده دولت سوریه است. برخی اصرار دارند بگویند ایران قرار است سوریه را بازسازی کند و مثال‌هایی مطرح می‌کنند که مثلاً چراغی که به خانه رواست…. در بازسازی دو پرونده وجود دارد؛ بازسازی عراق و سوریه. هر دو از طرح مشترکی آسیب دیدند البته با تکنیک‌ها و روش‌های مختلف. در هر دو کشور این آسیب‌ها اگرچه با عناوین مختلفی مطرح شد اما به حمایت کشور‌های منطقه و فرامنطقه‌ای بود. آسیب‌هایی جدی به ساختار‌ها و زیرساخت‌های اقتصادی و خدماتی، نظامی و اجتماعی آنها وارد شده است. برآوردی که برای بازسازی عراق دارند ۳۰۰ میلیون دلار است و سوریه حدود ۲۵۰ تا ۲۶۰ میلیارد دلار برآورد شده که باید هزینه شود تا آسیب‌هایی را که بر سوریه تحمیل شده است، بتوانند بازسازی کنند.
عراق آسیب بیشتری دیده است؟
بله هم مدت‌زمان درگیری‌ها در عراق بیشتر است و هم وسعت و پراکندگی آن. با توجه به وضعیت سوریه آسیب‌های آن کمتر از عراق است. علاوه بر این، در عراق انباشت مطالبات با تنوع درگیری‌هایی که وجود داشته، بیشتر است. سوریه هشت یا ۹ سال است که دچار درگیری‌های داخلی است اما در عراق حداقل چهار دهه است. بعد از جنگ با ایران، ماجرای کویت، بعد ماجرای تحریم مهلک، بعد سرنگونی صدام که آمریکایی‌ها واقعاً خیلی از زیرساخت‌ها را تخریب کردند. بعد از آن درگیری‌های داخلی و انفجارهای متعدد است و بعد هم جنگ با داعش.
در بازسازی سوریه آیا شرکت‌های ایرانی از اولویتی برخوردار هستند؟
قطعاً ما احساس می‌کنیم حق و اولویت شرکت‌های ماست که در بازسازی سوریه مشارکت داشته باشند. قطعاً روس‌ها هم علاقه‌مندند و می‌خواهند این کار انجام شود. اما نقش اصلی حاکمیت و دولت سوریه است. قطعاً روابط دولت سوریه با روسیه و جمهوری اسلامی ایران رابطه هم‌گرایی و هم‌افزایی است و علاقه‌مند است با این دو کشور کار کند. اما شرایط برای همکاری غیر این دو کشور فراهم نیست. وقتی صحبت از بازسازی و طرح‌هایی است که از سوی دولت سوریه شکل می‌گیرد، به گونه‌ای است که اولویت، همکاری برای ایران و روسیه است و این امکان برای دیگر کشورها وجود ندارد و حتی منع قانونی گذاشته‌اند که حتی ورود برخی کالاها از آن کشورها به سوریه قاچاق محسوب می‌شود. بنابراین خیلی از کشورها و شرکت‌هایی هستند که حتی کمپین راه انداخته‌اند و منتظرند شرایط بهتر شود و بیایند در بازسازی سوریه مشارکت و از انتفاع اقتصادی بازسازی سوریه بهره‌برداری کنند.
با این حال، آیا دولت سوریه نیز چنین اعتقادی دارد که به شرکت‌های ایرانی اولویتی در بازسازی دهد؟
در سفر آقای جهانگیری به دمشق، موافقت‌نامه همکاری‌های بلندمدت راهبردی اقتصادی بین دو کشور امضا و البته تفاهم‌نامه‌های دیگری امضا شد اما اصل داستان همکاری‌های اقتصادی بلندمدت دو کشور بود که امضا شد و سندی است کاملاً جامع، کاربردی و به زوایای مختلف همکاری‌ها، زمینه‌های بانکی، سرمایه‌گذاری، نحوه پرداخت‌ها و مشارکت در زمینه‌های برق، کشاورزی، راه، پل، تونل، مترو و… می‌پردازد که همه اینها زمینه‌هایی است که ما می‌توانیم با یکدیگر کار کنیم؛ به‌‌ویژه حضور بخش خصوصی در رابطه دو کشور. ما تا سه ماه قبل اتاق مشترک ایران و سوریه نداشتیم، با وجود روابط سیاسی‌ای که از بدو انقلاب داشتیم تا این زمان هم شکل نگرفته بود. خوشبختانه اتاق شکل گرفت و انجمن اقتصادی سرمایه‌داران و سرمایه‌گذاران و تجار ایرانی وجود نداشت که در سفر جناب آقای جهانگیری این انجمن شکل گرفت و ۱۰ نفر از هر دو کشور در بخش‌های مختلف صنعت و کشاورزی، بازرگانی و شرکت‌های دانش‌بنیان، عضو آن شدند. ساختمانی برای اتاق بازرگانی خریداری شد که برای حضور دائمی در نمایشگاه‌ها تا حدود ۳۰ تا ۳۵ شرکت ایرانی در آنجا حضور داشته باشند. اتاق تعاون که مجموعه‌ای موازی است، با اتاق بازرگانی در ساختار اقتصادی کشور ما وجود دارد و بیشتر نقش اس‌ام‌ای را ایفا می‌کند. بنگاه‌های کوچک و متوسط می‌توانند وارد همکاری شوند چون هم تنوعشان بیشتر است و خودشان تولید می‌کنند و می‌توانند مستقیم صادر کنند. اتاق تعاون هم فعالیت‌های خودش را در این بازار آغاز کرده است. چون ما معتقدیم مشابه تجربه کار با عراق با تکیه بر بخش خصوصی توانستیم ماندگار شویم، اگر بنا را از ۲۰۰۳ بگذاریم، این شانزدهمین سال است که با عراق تجارت خارجی داریم و رمز ماندگاری ما اهتمام به بخش خصوصی بوده همین‌طور روابط سیاسی. ما اعتقاد داریم باید این تجربه را در سوریه هم تکرار کنیم چون تجربه خوبی است.
ما می‌توانیم به‌صراحت از شما این نقل را داشته باشیم که ایران و روسیه در جریان بازسازی سوریه و مشارکت در بازسازی آن در اولویت هستند؟
من روسیه را نمی‌دانم اما ایران را می‌دانم. در همین سفر اخیری هم که آقای دکتر جهانگیری داشتند، کلام همه رهبران سیاسی و اقتصادی سوریه بودند؛ رئیس‌جمهور و نخست‌وزیر و دیگر وزیران. محدودیتی برای حضور و بروز و ظهور بخش اقتصادی ایران در بازسازی سوریه نخواهیم داشت. خوشبختانه سال ۲۰۱۱ در مجلس شورای اسلامی موافقت‌نامه تجارت آزاد با سوریه تأیید شده است. سال ۱۳۸۷ طرفین امضا کردند تا پروسه پارلمان و مجلس هم طی شود. موافقت‌نامه تجارت آزاد در کنار موافقت‌نامه راهبردی همکاری‌های اقتصادی و ساختارهایی که درون کشور به وجود آمده، با توجه به نگاه‌های رهبران سیاسی اقتصادی سوریه، امید داریم ایران و شرکت‌های ایرانی نقش درخور توجهی را در دوره سازندگی و بازسازی سوریه بر عهده بگیرند.
نگرانی از بازگشت خطر به سوریه وجود ندارد؟
خب، این یک سوال سیاسی است. این موضوع منتفی نیست؛ نه در سوریه نه در عراق، تلاش‌هایی وجود دارد. علاوه بر کاری که آمریکایی‌ها در تشکیل داعش انجام دادند یا شرایطی ایجاد کردند که این گروه تروریستی شکل بگیرد، در دوره‌ای که بنا شد با آنها برخورد شود، آمریکایی‌ها به دنبال ازبین‌بردن داعش نبودند، بلکه به دنبال مدیریت آن بودند یا به طوری که حیدر العبادی گفت آمریکایی‌ها به دنبال اداره داعش بودند. هرچند در آن دوره مبارزات نیابتی بر عهده آنان بود، من اعتقاد دارم دوره جنگ‌های نیابتی تمام شده یا در اواخر جنگ‌های نیابتی هستیم. با جنگ‌های نیابتی‌ای که راه انداختند، نتوانستند به نتیجه برسند. سؤالی که شما مطرح کردید، بجاست و برخی حرکت‌ها در برخی نقاط سوریه و عراق وجود دارد و نگرانی‌هایی هست که باید هوشیار بود و زیر نظر داشت. این امکان هست که ما شاهد حرکات شبه‌داعش باشیم و ضعیف‌تر از داعش. چون آنهایی که آن را راه‌اندازی کردند، ضرر کردند.
به عنوان دبیر ستاد بازسازی سوریه، از سفر هفته گذشته آقای بشار اسد به تهران خبر داشتید؟
خیر ما هم مثل شما از رسانه شنیدیم. ایشان خیلی وقت بود که می‌خواستند به ایران بیایند و دلیل سفرشان را هم رئیس‌جمهور در سخنرانی خود در بانک مرکزی گفت.