مهندس توکلی؛ زندگی برای ایران

جواد رنجبر درخشی لر

مهندس " تقی کبریت ساز توکلی" در بامداد 18 دی 97 چشم از جهان فروبست. 87 سال زندگی پربار و پرتلاش یک انسان فرهیخته و وطن‌پرست به پایان رسید. نام مهندس توکلی که خود یک "برند" بود با "کبریت سازی"، "ماشین سازی تبریز"،" مس سرچشمه"، "وزارت نیرو" و بسیاری مولفه‌های صنعتی دیگر پیوند داشت. اما مهم‌ترین مولفه زندگی او و بنیان همه زندگی اش ایران دوستی بود.

تقی توکلی تمام عمرش را برای ایران زیست. بدون هیاهو و بدون ادعا. گویا زبان و احساس و ژنتیک او برای ایران تنظیم شده بود. بی آن که تلاشی برای نشان دادن آن بکند.

مهندس توکلی کوچکترین فرزند خانواده توکلی بود. این خانواده یکی از ده‌ها خانواده متمول و دوران ساز تبریز بود که مدرنیته را با ساختن کارخانه‌ها و آوردن محصولات جدید، مثل برق، به ایران بنیان نهادند.

 ایشان افزون بر پیشینه خانوادگی برجسته در آلمان تحصیل کرده بودند. بنابراین تحول‌خواهی ایشان در بستر خانواده‌ای بزرگ به علم روز نیز مجهز بود.

مهندس توکلی پس از تحصیلات عالیه در آلمان و آمریکا بلافاصله به ایران بازگشت و در قامت یک رهبر مقتدر اقتصادی به اجرای پروژه‌های بزرگ صنعتی پرداخت. کارخانه ماشین سازی تبریز یکی از این پروژه‌هاست که نقطه عطفی در صنعت ایران بود و نقش بی بدیلی در توسعه صنعتی ایران ایفا کرد. مدیریت مس سرچشمه دیگر کار مهم و دوران ساز مهندس توکلی بود. وزارت نیرو در دولت "جمشید آموزگار" در سال 56 اثر ماندگار دیگر مهندس توکلی در صنعت آب و برق ایران بود.

او پس از انقلاب دچار بی مهری‌هایی شد و محبور شد به آمریکا برود. در یک دهه‌ای که ایشان در آمریکا بود کارخانه‌هایش یکی پس از دیگری دچار فروپاشی و ورشکستگی شد. بازگشت مهندس به ایران در دهه 70 خون تازه‌ای به رگ‌های صنعت ایران بود. یک نمونه آن بازسازی کارخانه کبریت سازی بود که در مدت کمی به جایگاه پیشین خود برگشت و به کارخانه‌ای نمونه با تولیداتی با کیفیت تبدیل شد.

افزون بر آثار اقتصادی این کارخانه همچون بالا بردن اشتغال، یکی از اولین واکنش‌ها به جعل نام "خلیح فارس" را نشان داد و کبریت‌هایی با نام و نقشه "خلیج فارس" تولید کرد. این امر اجتماعی با تولید کبریت‌هایی با مضامین اجتماعی دیگر ادامه پیدا کرد.

مهندس توکلی یکی از معدود تولیدکنندگان ملی ایران بود. او تولید و کارخانه را با فرهنگ و منشی ایرانی درهم آمیخت.

توکلی یک برند ملی صنعت ایران است که اگر برخی موانع در راه او ایجاد نمی‌شد می‌توانست صنعت ایران را جهانی کند. مبنای این اصالت ایران‌گرایی بود. جای جای ایران خانه و عشق او بود. هر چند یک تبریزی اصیل بود و تا آخر عمر به تبریز عشق می‌ورزید و در این شهر چشم از جهان فروبست.

هزاران نکته درباره او می‌توان نوشت. دوستان و نزدیکان او می‌توانند صدها خاطره ارزشمند از مهندس توکلی بنیان گزار صنعت، از تقی توکلی ایران‌پرست و دانشور، از توکلی وارث مکتب اقتصادی تبریز بگویند اما برای من دو نکته از ایشان همیشه به یاد ماندنی است.

کارخانه توکلی در محله‌ای که در تبریز هم اکنون هم به نام "توکلی" نامیده می‌شود هزاران خانواده را با اشتغال مردان و پسران جوان از فقر مادی و فرهنگی رهانید و ارتقا داد. نقش اجتماعی کارخانه توکلی در دل شهر تبریز در محله‌ای نسبتا فقیر خود نیاز به نوشتن کتابی مستقل دارد. بسیارند کسانی که با اشتغال در این کارخانه بزرگ از فقر و فلاکت رها شدند و برای خود خانه و خانواده‌ای دست و پا کردند. همچنین مهندس توکلی تا آخر عمر کتاب‌خوان بود و همواره دغدغه ایران داشت و از مسایل ایران و راه حل‌ها سخن می‌گفت. مهندس توکلی امروز از جهان ما رفت اما نام او و اثر مادی و معنوی زندگی او هرگز از بین نخواهد رفت.