تخریب و فروریختن خانه هایی که با خشت و گل و چوب ساخته شده اند در زمین لرزه قدرتمند 7 ریشتری غیر منتظره نیست اما فروریختن ساختمان هایی که با استفاده از مصالح جدید ساختمانی تاسیس شده اند سوال برانگیز است.
مرتضی بسطامی که دکترای مهندسی عمران با گرایش مهندسی زلزله از دانشگاه کوبه ژاپن دارد، چهار بار ماموریت یافته است که نحوه آسیب دیدن ساختمان ها و سپس بازسازی و مقاوم سازی ساختمان های آسیب دیده از زلزله را بررسی کند.
گفت و گوی ما با عضو هیات علمی پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله را می خوانید.
***
*پژوهشگاه بین المللی ژلزله شناسی، وظایفی دارد از جمله توسعه فناوری ساختمانی، تحلیل جامع خطر زلزله و حطر پذیری شهرهای کشور و توسعه فرهنگ ایمنی. حدود هشت ماه بعد از وقوع زلزله 7 ریشتری استان کرمانشاه، شما از طرف پژوهشگاه به محل وقوع آن زمین لرزه رفته اید.
این ماموریت با چه هدفی بوده و آیا به نکته خاصی در این بررسی ها و ماموریت رسیده اید؟
-قرار بر این بود که من به آنجا بروم و کیفیت ساخت و سازها و بازسازی ها و همچنین مقاوم سازی ها را ارزیابی کُلی کنم.
من از چهار محله شهر سر پل ذهاب بازدید و آنجا را بررسی کردم. به چهار روستای سر پل ذهاب هم رفتم و فعالیت های انجام شده را دیدم. در آن روستاها، بیش ترین فعالیت های بازسازی انجام شده بود.
*شما دیگر به شهرستان ثلاث باباجانی و شهرستان اسلام آباد غرب نرفتید که آنها را هم بررسی کنید؟
-به خاطر فوریت کار، فقط به سرپل ذهاب و روستاهای سرپل ذهاب رفتم. برای هفته های آینده، برنامه داریم که مناطق دیگر را نیز بررسی کنیم از جمله مسکن مهر اسلام آباد غرب و همچنین برخی روستاهای دیگر.
*شما که از آن 4 روستای زلزله زده شهرستان سرپل ذهاب بازدید کردید، وضعیت بازسازی و مقاوم سازی را چگونه ارزیابی می کنید؟
-روستاهای که من رفتم روستاهایی بود که خیلی روی آنها کار رسانه ای و تبلیغاتی شده بود. سه روستای کوئیک بود که بیش از 100 نفر کشته داشتند و تعداد زیادی هم مجروح و زخمی داشتند. اولین فعالیت های بازسازی هم از همان جا شروع شد. یک روستای دیگر هم رفتم به نام روستای فتاح بگ که بین قصر شیرین و سرپل ذهاب بود.
*برخی روستاهای مناطق زلزله زده بر اثر زمین لرزه به طور 100 درصدی تخریب شد و الان ساخت و سازهای جدید در حال انجام است. در این ساختمان های روستایی، ستون های فولادی کار گذاشته اند و از آجرهای کوچک معمولی برای دیوار چینی استفاده کرده اند.
البته از مهاربند برای استحکام دیوار ساختمان استفاده کرده اند ولی بعد از تجربه این زلزله، واقعا استفاده از آجر در ساخت و سازها کاری قابل دفاع است؟
-این یکی از معضلاتی که ما داریم. نه تنها در روستاهای مناطق زلزله زده، بلکه حتی در نقاط شمالی شهر تهران یعنی در جاهایی که قیمت آپارتمان به متری 50 میلیون تومان می رسد متاسفانه از همین آجر سفال و آجرهای فشاری استفاده می شود.
یکی از علل اساسی تلفات انسانی، همین آجرها بودند. از آجر استفاده می شود چون ارزان است و مردم با آن آشنا هستند. چون استاد کار آنچنانی نمی خواهد و یک استاد کار معمولی به راحتی می تواند آن را انجام بدهد.
تکنولوژی های جدید به راحتی ورود پیدا نمی کند. چون پذیرش این تکنولوژی ها، یک کم سخت است. اتفاقا من با برخی از مردم مناطق زلزله زده همین بحث را داشتم و می گفتم چرا از تکنولوژی های جدید ساخت استفاده نمی کنید؟ می گفتند ما چه می دانیم.
بنابراین حمایت از ناحیه دولت باید انجام شود و دولت بگوید به کسانی که از تکنولوژی های جدید استفاده کنند امتیازات بیش تری می دهم.
*امکان این که در همین منطقه زلزله زده، یک زلزله در ماه های آینده رخ بدهد بعید است ولی برای سال های بعد احتمال وقوع زلزله وجود دارد. وقتی از این آجرهای معمولی استفاده می شود این آجرها نهایتا به ستون های فولادی متصل نیستند.
اگر یک زلزله بیاید آجرها و ستون های ساختمان اتصال محکمی ندارند که ساختمان را به طور یکپارچه نگه دارند. با همین ساخت و سازی که در مناطق زلزله زده شروع شده نمی شود کاری کرد و باید با همین وضع کنار آمد؟
-دو راهکار برای این قضیه وجود دارد. یک راهکار، نگه دارنده دیوار یا «وال پُست» است. یعنی در هر دو متر یا سه متر دیوار، یک نبشی می گذاریم.
آن نبشی را به کف و سقف ساختمان جوش می دهیم که آجرها در آن وسط دیوار، یک ستون ضعیف تر به اسم «وال پُست» داشته باشند و کُل یک دهانه 5 متری یا 6 متری را آجر نچیده باشیم.
این کار باعث می شود یک مقدار مقاومت به دیوار می دهد. یعنی باعث می شود دیوار، دیرتر فرو بریزد.
یک راهکار دیگر این است که از میلگرد در فواصل 60 سانتی متری، به آرماتورهای ستون های بتونی جوش می دهند و آن میگردها بین آجرها قرار می گیرد. این راهکار، دو ایراد دارد.
اول این که میلگرد، جوش پذیر نیست و جوشی که می دهند قوی نیست. ایراد دیگر این است که آن میلگردها، خیلی موثر نیست. بعد از زلزله 6 ریشتری استان بوشهر در 20 فروردین سال 1392، من به مناطق زلزله زده رفتم و دیدم مدرسه ای ساخته اند و دقیقا از همین میلگردها در دیوارها استفاده کرده بودند.
همان دیوارهای مدرسه در زلزله، فروریخته بود. من در آنجا به این نتیجه رسیدم که استفاده از میلگردها در دیوار، موثر نیست و خیلی نمی تواند از فروریزش دیوار، جلوگیری کند.
*چه روش هایی تاکنون ابداع شده که تا حد زیادی باعث شود دیوار در زمان وقوع زمین لرزه به سرعت فرو نریزد؟
-یک کار این است که روی دو طرف سطح دیوار، از توری خیلی ریز فولادی استفاده می کنند. این توری های فولادی، توری هایی است که ضخیم تر از توری مرغی است.
این توری ها را به بالا و پایین و ستون های کناری وصل کرده و مهار می کنند. بعد هم روی این توری ها، سیمان کاری می کنند که باعث یکپارچکی بهتر دیوار می شود. راهکاری که من توصیه می کنم استفاده شود استفاده از توری های فولادی(مِش فولادی) است.
این باعث می شود دیوار دیرتر بریزد و نه این که اصلا نریزد. اما اگر یک زلزله، شدید باشد این دیوارها به طور کامل فرو نمی ریزد.
*راهکارهای دیگری هم در این زمینه وجود دارد؟
-راهکارهای دیگر، استفاده از برخی مواد است که این مواد را روی سطح دیوار می پاشند تا لایه سختی روی دیوار ایجاد شود. این مواد، بر پایه پلیمری و شیمیایی است و باعث می شود دیوار، یکپارچه شود.
البته این مواد، گران است. خیلی از آنها وارداتی است. یک راهکار دیگر در مملکت ما که سال های زیادی است از آن استفاده می شود و البته باز هم گران است، روش پَنِل سه بعدی[تری دی پنل/3D Panel ] است.
در تری دی پنل، بین دو تا از توری های فولادی، یونولیت[پلیمر سفید رنگ و عایق صدا و رطوبت] می گذارند. در این روش، دیگر از آجر و ملات استفاده نمی شود. بعد روی آنها سیمان می پاشند. یک دیوار خیلی قوی ایجاد می شود که هم مقاوم است و هم امکان ریزش ندارد.
*در آن چند محله ای که در داخل شهر سرپل ذهاب از آنها بازدید کردید وضعیت ساخت و سازها و مقاوم سازی ها را چطور دیدید؟
-من می خواهم منصفانه قضاوت کنم. در روستاهای سرپل ذهاب، یک مقدار نظم و انضباط در ساخت و ساز وجود دارد. در شهر، متاسفانه هر خانواده ای دارد برای خودش کاری می کند. اگر چه در شهر، نمایندگان سازمان نظام مهندسی هستند و کنترل می کنند ولی از شما چه پنهان که کیفیت ها را در شهر نتوانستم قبول کنم.
مواردی هم بود که با کیفیت های خوب ساخته می شد و نقشه های ساختمانی خوبی برای آنها تهیه شده بود. تعداد این ساخت و سازهای با کیفیت، در اقلیت بود ولی اکثر موارد، به نظرم یا دارای نقاط ضعف بود یا این که اصلا کلیت مساله، مشکل داشت.
یکی از دلایلی که آسیب های زیادی در ساختمان های بتونی آنجا داشتیم مربوط به جنس مصالح ساختمانی و شن و ماسه بود. مصالح آنجا، پایه آهکی دارد و آن نوع مصالح برای تهیه بتون، خوب نیست. همچنین در شن و ماسه آن، خاک زیادی وجود دارد. این چیزی بود که خودم دیدم.
*در مصاحبه ای که حدودا دو هفته بعد از زلزله 21 آبان با شما داشتیم و در هفتم آذر ماه 1396 منتشر شد، درباره مسکن مهر 6 طبقه ای یا مجتمع شیرودی سرپل ذهاب گفتید علاوه بر فروریختن نمای بلوک های مسکن مهر و دیوارهای بین ستون ها، برخی آسیب های سازه ای در ستون ها هم دیده اید.
اخیرا آقای سالاری معاون عمرانی استانداری کرمانشاه گفته بود سه بلوک مسکن مهر را برای ساخت و ساز جدید در سرپل ذهاب تخریب کرده اند و یک بلوک دیگر نیز باید تخریب شود.
آیا مشکلات سازه ای فقط در همان چهار بلوک وجود داشت که در سال 1397 برای ساخت مجدد کاملا تخریب شده اند؟
-من این حرف را نمی توانم قبول کنم. البته من دیدم که آن سه بلوک تخریب شده بودند. در روزهای گذشته که در سرپل ذهاب بودم، تعداد 7 بلوک دیگر را از نزدیک دیدم. به جرات می توانم بگویم که اکثر آنها خسارت سازه ای داشتند.
اصولا دیوار بُرشی به خاطر مقاوم شدن ساختمان در برابر زلزله ساخته می شود. در یکی از بلوک های مسکن مهر سرپل ذهاب، اگر دیوار بُرشی نبود امکان فروریختن کامل بلوک های مسکن مهر سرپل ذهاب وجود داشت.
من دیدم که دیوار بُرشی، دچار تَرَک شده است. تاثیر زلزله روی آن دیوار کاملا دیده می شود.
*بیش از 20 بلوک ساختمانی در مسکن مهر 6 طبقه ای یا همان مجتمع شیرودی ساخته شده بود. شما فقط همین مسکن مهر 6 طبقه ای را در بازدید اخیرتان بررسی کردید یا احیانا از مسکن مهر فرهنگیان که در دامنه کوه های سرپل ذهاب ساخته شده بازدید کرده اید؟
-این چهارمین سفر من به منطقه بود. در سفر اول، مناطقی را که خیلی آسیب دیده بودند بررسی کردیم ولی در سفر دوم، مسکن مهر فرهنگیان را که در دامنه کوه بود، دیدم. انصافا آنجا عملکرد خوبی داشت. فقط یکی از بلوک های ساختمانی آنجا، یک مقدار کج شده بود.
در آن سفر، این فرصت پیش نیامد که به داخل آنجا برویم و از بالا هم آن را بررسی کنیم. از بیرون می شد دید که کج شده. به غیر از آن یک بلوک ساختمانی، در بقیه بلوک ها مشکل جدی در مسکن مهر آنجا ندیدم.
*در هفته های اخیر مسکن مهر 6 طبقه ای را برای بازسازی آماده کرده اند و قسمت نمای بلوک ها و دیوارهای تخریب شده بین ستون ها را به طور کامل تخریب کرده اند تا بازسازی را انجام بدهند.
آیا استفاده از آجر معمولی یا آجر سفال یا این که از سنگ تزئینی برای نمای ساختمان استفاده شود، می تواند کاری عقلایی باشد و احیانا اگر زلزله دیگری بیاید یکپارچگی ساختمان با این روش بازسازی حفظ می شود؟
-من در این سفر دیدم که کار بازسازی مسکن مهر سرپل ذهاب را شروع کرده اند. بخشی از دیوار دور ساختمان را با بلوک های سیمانی، بازسازی کرده بودند و بازسازی کل طبقات برخی بلوک های مسکن مهر را انجام داده بودند.
در این بازسازی ها با همان روش «وال پُست»، از نبشی هایی استفاده کرده بودند که دیوارها را مهار کنند.
با این حال، دیوارهایی که الان بازسازی کرده اند از طرفین آزاد بود. دَرزها مشخص بود و ممکن است دیوار به راحتی فرو بریزد. وقتی بلوک های سیمانی را بالای هم می چینند آن بالای بالای دهانه ساختمان، نهایتا امکان دارد یک سانتی متر یا دو سانتی متر خالی بماند. با گچ، آنجا را پُر می کنند ولی مقاومت سازه ای ندارد.
همچنین در این بازسازی ها، میلگردهایی با فاصله 60 سانتی متر را در دیوارهای بین ستون ها گذاشته بودند. در حالی که من عدم کارایی این روش را در زلزله بوشهر دیده ام. این روند بازسازی که در بلوک های مسکن مهر شروع شده است، چند ایراد اساسی دارد.
اولین ایراد این است که بعضی از بلوک های مسکن مهر سرپل ذهاب، اصلا خسارت سازه ای پیدا کرده اند.
اول باید قسمت هایی را که خسارت سازه ای دیده اند مرمت و تعمیر کنند و بعد وارد دیوار چینی و اجزای غیر سازه ای شوند. مرمت مربوط به سازه ساختمان انجام نشده بود ولی کار دیوار چینی را شروع کرده اند.
*در زمینه خسارت سازه ای که می گویید اول باید مرمت شوند این خسارت مربوط به ستون های اصلی بلوک های مسکن مهر است؟
-بله. دور راه پله، چهار ستون وجود دارد. این ستون ها در چند بلوک مسکن مهر، خُرد شده بود.
*به طور مقطعی می شود مثلا دو متر از یک ستون بتونی را مرمت کرد و به بخش های دیگر ستون برای بازسازی کاری نداشته باشیم؟
-آن ستون، خَرد شده است و عملا دیگر ارزش ندارد. آن ستون را باید کاملا بردارند و دوباره کارهایی انجام شود. بعضی از تیرهای بتونی هم، به طور کامل شکسته بود.
متخصصانی که تخصص این کار را دارند باید در این زمینه فکر کنند که آیا این ستون، قابل مرمت هست یا نه؟ شاید اصلا تشخیص دادند که نمی شود بازسازی کرد و نیاز باشد که کل بلوک ساختمانی تخریب شود.
متاسفانه، کار بسیار غیر اصولی که انجام می دادند این بود که خسارت های سازه ای وجود دارد ولی کار اجرای دیوارها را که اجزای غیر سازه ای و درجه دوم است، شروع کرده بودند.
*مسکن مهر سر پل ذهاب در کنار رودخانه ساخته شده بود. آب رودخانه نفوذ کرده و بنا به اظهار نظر متخصصان، خاکی که بلوک های مسکن مهر روی آن بنا شده، نرم شده است. حتی اگر بازسازی بلوک های مسکن مهر انجام شود آیا کنار روخانه بودن و نفوذ آب، احتمالا مشکل جدید ایجاد خواهد کرد؟
-قطعا مشکل ایجاد می کند. یک کار غیر اصولی دیگر، همین است. ما اگر قیمت یک آپارتمان را حساب کنیم، ارزش سازه آن بین 20 تا 25 درصد است. الان فقط اسکلت های بلوک های مسکن مهر، باقی مانده است و به خاطر اثر زلزله و بازسازی حدود 75 درصد ارزش آن را به نخاله ساختمانی تبدیل کرده و دور ریخته اند.
همان 25 درصد ارزش سازه، در بعضی از بلوک های مسکن مهر، آسیب دیده است. به غیر از سه بلوکی که تخریب شده، بلوک های دیگری هم وجود دارند که اسکلت بتونی آنها آسیب دیده است.
بنابراین، باید هزینه هایی انجام بشود تا بلوک های مسکن مهر را از لحاظ سازه ای تقویت کنند. تازه بعد از این تقویت سازه ای، ارزش اسکلت ساختمان به 25 درصد کل ارزش ساختمان می رسد. بعدا هم باید 75 درصد هزینه کنیم تا مثل روز اول شود.
سوال این است که آیا نمی شود واحدهای مسکونی جدید در جای دیگری بسازیم؟ چون خاک آنجا مشکل دارد. چون کنار روخانه است. فقط همین مشکل هم نیست و مردم می گویند آوار برداری های زمان جنگ را در آنجا ریخته اند.
می شود 500 متر دورتر واحدهای مسکونی جدید بسازند. حتی می شود آنجا را به موزه تبدیل کرد. حداقل بعضی از بلوک ها را به موزه تبدیل کنند.
من قول می دهم اگر یک زلزله دیگر اتفاق بیفتد، این دیوارها دوباره مشکل پیدا کند. یعنی این روند بازسازی که من دیدم و بلوک های سیمانی را روی هم چیده اند، کاری اصولی نیست.
*در بقیه محلات سرپل ذهاب که بازدید کردید وضعیت چطور بود از لحاظ بازسازی و اقدامات بعد از وقوع زمین لرزه؟
-سه محله «ترابی»، «تازه آباد» و «فولادی» در سرپل ذهاب آسیب های جدی دیده بودند. محله فولادی، در نزدیکی مسکن مهر سرپل ذهاب است و خاک آنجا هم مشکل دارد. اما الان متاسفانه مردم روی همان خاک مشکل دار، خانه می سازند.
البته یک مقدار خاک را حفر می کنند و ساخت و ساز را از سطح پایین تری شروع می کنند ولی باز هم با این کار، نمی شود مشکل خاک را به طور اساسی حل کرد. ایرادی که به محل جا یابی ها و مشکل خاک وجود دارد، هنوز برقرار است.
از لحاظ کیفیت سازه ای، بعضی از مردم داشتند خوب می ساختند و بعضی ها کیفیت متوسط بود و بعضی ها متاسفانه خیلی ضعیف بود. کسانی که به طور اصولی، خانه می ساختند تعدادشان زیاد نبود.
برای مثال در محله فولادی، یک ساختمان فولادی وجود داشت که بر اثر زلزله، کج شده بود. با وسایلی مثل جک، می خواستند ساختمان را صاف کنند. در حالی که آن فولاد، از بین رفته و دچار خمیدگی شده بود. از مالک آن ساختمان 25 میلیون تومان گرفته بودند و گفته بودند ساختمان را صاف می کنیم.
*دو محله دیگر سر پل ذهاب یعنی ترابی و تازه آباد چه وضعیتی داشتند؟
-خاک محله فولادی مشکل داشت ولی در بحث کیفیت ساخت و ساز، این سه محله که بیش ترین آسیب ها را دیده بودند، تقریبا مثل هم بودند. حتی من در آنجا دیدم که بیش از آنچه که در نقشه ساختمان بود، مقاوم تر و قوی تر می ساختند. اما برخی ایرادها، به خود نقشه ها برمی گشت.
در محله فولادی سر پل ذهاب، دو ساختمان کنار هم فرو ریخته بودند. اگر اشتباه نکنم حدود 38 نفر در آن دو ساختمان کُشته داشتیم. در یکی از آن ساختمان ها، جشن تولد یک دختر 10 ساله برگزار کرده بودند و خود و دوستانش، آخرین شب زندگی شان شد.
اما آن ساختمان چرا در زلزله، فروریخت؟ به خاطر این که ستون فولادی مچاله شد و ساختمان فروریخت. الان در همان جا دارند ساخت و ساز انجام می دهند.
*حدود هشت ماه از زمان زلزله 7 ریشتری شهرستان ثلاث باباجانی گذشته است. الان در چه حوزه هایی توانسته ایم درس بگیریم از این اتفاقی که افتاده و خسارات مالی و جانی زیادی در بر داشت؟
-در حوزه مدیریتی، بی نظمی ها و هرج و مرج بعد از وقوع زلزله را داشتیم و مدیریت ناهماهنگ، مشکلات ثانویه را ایجاد کرد. نکته دوم که می شود یاد گرفت بحث کیفیت ساخت و ساز است و ایرادهای که به آئین نامه ساخت و ساز وارد است.
بحث های دیگری شامل اسکان اضطراری، اسکان موقت و مکان یابی است. من معتقدم مسکن مهر را نباید در همان جای قبلی بسازیم. حداقل بخشی از محله فولادی را نباید در همان جا ساخت.
همان طور که ما می گوییم در حاشیه رودخانه، خانه نسازیم به خاطر این است که خاک آنجا مشکل دارد. اگر هم می خواهیم خانه بسازیم با ضوابط معمولی نمی شود در آنجا ساخت و ساز انجام داد.
در آنجا باید هزینه زیادی انجام شود تا بتوانیم روی آن خاک، ساختمان خوب بسازیم. از همه مهمتر، ساختمان های مهم و امدادی، مثل بیمارستان است. در این زلزله، برخی بیمارستان ها آسیب جدی دیده بودند.
در بیمارستان اسلام آباد غرب که تخریب شده بود بتون، بی کیفیت بوده است. اصلا اسم آن را نمی شود بتون گذاشت و در حقیقت با ملات، بیمارستان را ساخته بودند.