خطمی نام یونانی است و به معنای بسیار مفید آمده است. بهترین آن سبز کوهى است که گلش سفید است، و بستانى آن را بور الزوانى خوانند و برى را شحم المرج گویند.
از نظر جالینوس سرد و تر، از نظر شیخ الرئیس ابوعلی سینا گرم معتدل و از نظر زکریای رازی گرم میانه است از نظر نگارنده کتاب الابنیه عن حقائق الادویه گرم است اندر درجهى اوّل. تخم و بیخ آن را در قوت مانند گل آن و از آن بسیار قویتر و تجفیف آن بیشتر و لطیفتر دانسته اند. به نظر می سد که نظر بوعلی به حقیقت نزدیک است گرچه عده ای نیز خطمی را معتدل القوى و مایل بسردى و ترى دانسته‌اند.
گل آن در خواص ضعیف‌تر از تخم، برگ و ساقۀ آن است.
دانه خطمی بهترین نوعش سیاه رنگ بوده و مزاج سرد یا معتدل دارد.
1. ملین مزاج ، محلل و منضج (معتدل‌کنندۀ اخلاط) است.
2. جهت رفع شقاق و تقشر(پوسته پوسته شدن) پوست کف دست و پا نافع است.
3. شستن با جوشاندۀ برگ آن براى نرم کردن موى سر نافع است.
4. با روغن کنجد بر پوست مالند و در آفتاب نشینند بهک را بزداید و تخمش در این باره موثرتر است.
5. ورم سخت را نرم می کند.
6. از آماس جلوگیری می نماید.
7. ورم خونی را فرو می نشاند.
8. دمل را می رساند.
9. در علاج آماس نفخی و خنازیر* مفید است؛ با صمغ و گوگرد بر خنازیر گذارند سودمند است.
10. با سقز تلخ بردارند(شیاف واژینال) زهدان سخت شده را نرم می کند. نشستن در دم‌کردۀ آن براى تحلیل ورم مقعد و بسته بودن دهانه رحم زنان عقیم مفید است.
11. ختمی و به ویژه اگر با پیه غاز باشد در علاج درد مفاصل، عرق النساء (سیاتیک)، لرزش، کشیدگی و گسیختگی ماهیچه، کشیدگی اعصاب مفید است.
12. ضمادش علاج ورم بناگوش است.
13. التهاب و بادکردگی پلک را از بین می برد.
14. راه بلغم آوردن را آسان می کند.
15. به ذلیل قبضی که دارد، مانع خون برآوردن از گلو می شود.
16. ضماد برگش ورم پستان را فرو می نشاند.
17. از علاجات ذات الجنب* و ذات الریه است.
18. شیره اش تشنگی را فرو می نشاند.
19. آب پز برگ و ریشه اش در علاج سوزش مجرای بول، سوزش روده، ورم اطراف پیزی(مثانه) و اسهال بد و بیماری های دستگاه ادراری مانند سنگ کلیه، کمی ترشح ادرار(الیگوریا) و عدم دفع ادرار(آنوریا) مفید است.
20. آب پزش برای زهدان خوب و خون زچگی* را پاک می نماید.
21. در ترشحات زنانگی علاوه بر خوردن، از همان محلول دستگاه تناسلی را شستشو دهند.
22. با روغن کنجد و روغن زیتون بر بدن بمالند از گزند حشرات در امان می مانند.
23. اگر آب پزش را با روغن کنجد یا شراب مخلوط کنند و بر جای نیش زنبور عسل بمالند مفید است.
24. قطعات ریشه خطمى را در آب خیسانده و از آن براى رفع تحریکات جلدى و به عنوان آرام‌کنندۀ ناراحتى‌هاى پوستى استفاده مى‌کنند.
25. از ریشۀ خطمى به صورت دم‌کرده براى تسکین سرفه شدید استفاده می شود.
26. براى تسریع دندان‌بندى کودکان ریشۀ خطمى را کاملا تمیز کرده و خرد نموده براى جویدن و ساییدن لثه‌ها به کودک مى‌دهند. این کار اثرش از لاستیکهایى که براى مالش به لثه‌ها به کودک مى‌دهند بجود، خیلى بیشتر و بهتر است.
27. مضمضۀ دم‌کردۀ تخم آن با سرکه براى تسکین درد دندان گرم مفید است.
28. رومى‌ها به خطمى خیلى معتقد بودند تا آنجا که Pliny طبیعى‌دان معروف رومى در نوشته‌هایش اظهار کرده است: «هرکس یک قاشق سوپ‌خورى خطمى خرد و گرد شده را بخورد در آن روز به هیچ بیمارى مبتلا نمى‌شود»
29. در یک آزمایش علمى جدید نشان داده شده است که خطمى توانایى گلبولهاى سفید را براى بلع و از بین بردن میکربها افزایش مى‌دهد و به این ترتیب به سیستم دفاعى بدن کمک مى کند.
احتیاطات:
از نظر عوارض جانبى تا به حال گزارشى در مورد عوارض جانبى خطمى وجود ندارد. به استثناى زنان باردار و مادران شیرده مصرف آن براى بقیه اشخاص در حد مجاز بلامانع است. و اگر در جریان مصرف احتمالا کوچکترین ناراحتى نظیر اسهال و سایر ناراحتى‌هاى معدى ایجاد شود، مصرف آن کاسته شود و یا قطع شود و اگر پس از دو هفته مصرف در رفع ناراحتى مورد نظر اثرى نداشت براى درمان باید از طریق دیگرى اقدام نمود.
خطمى براى معده مضرّ است و از این نظر باید با آب زرشک، عسل و رازیانه خورده شود و همچنین مضر ریه است و باید با عسل خورده شود.
*خنازیر (scrofula) : آماس گره های لنفاوی ناحیه گردن است. التهاب و تورم این گره ها می تواند به علت بروز عفونت های مختلف باشد ولی در 95 درصد مواقع عامل بیماری میکروب سل است.
*خون زچگی (lochia): به ترشحاتی که از مجرای تناسلی بعد از زایمان در چند هفته اول انجام می گیرد که ابتدا خون خالص سپس خونابه و بعدا به صورت ترشح سفید رنگ است گفته می شود.
منبع: طب سنتی ایران