عصر ایران؛ مهرداد خدیر- امروز 13 آبان است و سی و هشتمین سالروز اشغال سفارت آمریکا که در ادبیات انقلابی و رسمی از آن به عنوان «تسخیر لانه جاسوسی» یاد می‌شود.
هر چند روی کار آمدن دونالد ترامپ در آمریکا و موضع گیری‌های او علیه توافق هسته‌ای و تهدید به جنگ و استفاده از تعبیر مجعول برای خلیج فارس احساسات ضد آمریکایی در ایران را تهییج کرده و 13 آبان 96 را به نسبت سال های گذشته متفاوت ساخته است اما همچنان و پس از 38 سال درباره واقعه اشغال سفارت یا تسخیر لانه یا گروگان‌گیری 444 روزه 52 تن از کارکنان سفارتخانه دو موضع کاملا متفاوت وجود دارد.
نخست به 15 فقره از توضیحات یا توجیهات طراحان یا موافقان می پردازیم و سپس به 15 فقره از توضیحات و توجیهات مخالفان و منتقدان.
موافقان و طراحان بر این 15 مورد دست می گذارند:
1- اشغال سفارت تنها برای دو سه روز پیش بینی شده بود. استعفای دولت موقت و حمایت صریح رهبری فقید انقلاب و تعبیر «انقلاب دوم» اما مسؤولیت را از دوش آنها برداشت و متوجه حکومت یا دولتِ شورای انقلاب ساخت. در آن زمان شورای انقلاب هم نقش پارلمان را ایفا می کرد و هم نقش قوه مجریه و دولت را. به عبارت دیگر دانشجویان مسلمان پیرو خط امام مسؤول 72 ساعت اول هستند نه همه 444 روز.
2- چنان که مرحوم مهندس بازرگان بارها گفته بود استعفای او به خاطر واقعه 13 آبان 1358 نبود و پیش از آن نیز چند مرتبه استعفا کرده بود و در آن روز پذیرفته شد.
3- اگر اشغال سفارت گفتمان لیبرالی و دموکراتیک را در حاکمیت به حاشیه برد چگونه است که ابوالحسن بنی صدر با همین گفتمان به ریاست جمهوری رسید و مهندس بازرگان و دوستان و همفکران او نماینده مجلس شدند؟
4- اگر این اقدام مورد تایید همگان نبود چگونه است که حتی نهضت آزادی ایران که به خاطر اشغال سفارت دولت را از دست داده بود بیانیه تاییدی صادر کرد و دکتر کریم سنجابی دبیر کل جبهه ملی در گفت و گو با روزنامه اطلاعات در دی ماه 58 نیز حمایت کرد. تقریبا همه گروه ها و شخصیت های سیاسی و سازمان های مختلف و کانون نویسندگان ایران حمایت کردند و یگانه افرادی که علنا مخالفت کردند مرحومان بازرگان و مهدوی کنی بودند.
5- بارها گفته شده که انقلابیون نگران تکرار کودتای 28 مرداد 1332 بودند. در خاطرات داریوش همایون وزیر اطلاعات و جهانگردی دولت جمشید آموزگار در گفت و گو با حسین دهباشی نیز آمده که در ایران مخفی بوده و امید داشته با دخالت آمریکا تغییرحکومت صورت پذیرد ولی وقتی خبر اشغال سفارت را در روز 13 آبان 58 شنید قطع امید کرد و تصمیم به خروج غیر قانونی گرفت.
6- اسناد منتشره تکذیب و انکار نشده است. در این که سازمان جاسوسی آمریکا در سفارتخانه ایستگاه جاسوسی داشته نیز تردیدی نیست. احسان نراقی هم در خاطرات خود گفته است که بر پایه اسناد منتشره در سفارت آمریکا درمی یابد رقیب فدریکو مایور با سیا ارتباط داشته و روزنامه فرانسوی اسناد را منتشر می کند و مایور به دبیر کلی یونسکو می رسد. بنابراین اتهام جاسوسی اگر هم متوجه همه نبوده اما به جانب برخی معطوف بوده است.
7- صرف مفتوح بودن سفارتخانه به معنی حفظ رابطه خوب دو کشور نیست. ممکن بود سفارتخانه باز بماند ولی دو کشور در پایین ترین سطح رابطه داشته باشند.
8- بیانیه الجزایر که برای حل موضوع صادر شد خارج از اراده دانشجویان بوده و مسؤولیت آن با دولت رجایی و مجلس اول است.
9- اگر حمله به سفارت و به گروگان گرفتن کارمندان آن نقض حاکمیت یک کشور است ورود کماندوهای آمریکایی به طبس هم غیر قانونی بود و این به آن در!
10- شروع کننده ماجرا آمریکا بود که به شاه پناهندگی داد در حالی که قول داده بودند چنین نمی کنند. اگر پذیرش شاه امری عادی و معمول بود چرا این کار را با اسم مستعار انجام دادند و خبر رسانی نکردند و شاه را در بیمارستان روانی بستری کردند تا قضیه لو نرود؟ پس، کنش و نقض عهد اولیه از جانب آمریکایی ها بود و اقدام دانشجویان واکنشی.
11- دانشجویان با این اقدام ابزاری در اختیار حکومت قرار دادند و اگر نتوانستند از این ابزار در چانه زنی ها استفاده کنند یا مذاکرات عضو شورای انقلاب با رییس دفتر کاخ سفید در پاریس به نتیجه نرسید مسؤولیت آن متوجه دانشجویان نیست.
12- اگر اقدام دانشجویان اشتباه بود چرا مردم فوج فوج در مقابل ساختمان سفارت تجمع و اعلام حمایت می کردند در حالی که سال ها بعد دیدیم این حمایت برای حمله به سفارت بریتانیا یا سعودی هرگزتکرار نشد و اشغال کنندگان را جامعه طرد کرد در حالی که هسته اصلی اشغال سفارت بارها رای مردم را جلب کردند.
13- هدایت این جریان با نماینده روحانیت رادیکال بود و با این کار توانستند گفتمان انقلابی روحانیت را بر گفتمان سنتی غلبه دهند و علت حمایت صریح و مکرر و مؤکد شخص رهبر فقید انقلاب نیز همین غلبه گفتمانی بود.
14- اگر این اقدام اشتباه بود چرا آمریکا و سران کشورها پند گرفتند و سال ها بعد دیدیم که حُسنی مبارک رییس جمهوری مصر از سفر به ایالات متحده اجتناب کرد و در مصر ماند.
15- شکست جیمی کارتر در دوره دوم را هم نشانه موفقیت اقدام خود می دانند.
منتقدان و مخالفان نیز این سیاهه را ارایه می دهند:
1- اشغال سفارتخانه کشوری دیگر نقض قوانین بین المللی است و اگر دیپلمات ها فعالیت های مغایر شئون دیپلماتیک انجام می دادند باید اخراج می شدند نه این که به گروگان گرفته شوند. بدتر این که پایه سنتی غلط گذاشته شد و هر چند همان دانشجویان اصلاح طلب شدند اما مخالفان آنان به سفارتخانه های بریتانیا و سعودی حمله و اشغال کردند و رابطه با این دو کشور قطع شد و در یک مورد همچنان ادامه دارد.
2- دولت بازرگان سقوط کرد و گفتمان لیبرالی به حاشیه رفت.
3- نقش اصلی در انقلاب 57 بر عهده روشن فکران شناخته شده بود اما با این کار بازی به دست جوانان نامشهور و جریان های پوپولیستی افتاد.
4- در همان زمان قانون اساسی جدید در حال تصویب بود اما همه اذهان متوجه اشغال سفارت شد و رفراندوم قانون اساسی در حالی برگزار شد که فضای غالب گفتمانی درباره قانون اساسی نبود.
5- دانشجویان بعد از حمله طبس گروگان ها را تحویل نهادهای انقلابی دادند و از استقلال اولیه فاصله گرفتند.
6- اگر هدف بازپس گرفتن شاه بود پس از مرگ شاه در اوایل مرداد 59 موضوع باید منتفی می شد و فی الفور گروگان ها را آزاد می کردند. همان گونه که درباره جنگ 8 ساله بر سر ادامه جنگ بعد از پازپس گیری بندرخرمشهر در سوم خرداد 1361 بحث می شود در موضوع گروگان گیری هم این سؤال وجود دارد که بعد از مرگ شاه چرا ادامه یافت؟
7- شعار و ادعا و تهدید محاکمه گروگان ها عملی نشد و به جای آن در الجزایر توافق کردند. همان گونه که پایان جنگ نه با سقوط حزب بعث و پایان تنش هسته ای با برجام بود و این نشان می دهد انقلابیون پس از مواجهه با واقعیت های نظام بین الملل از ارمان های اولیه فاصله می گیرند اما هزینه آن را مردم می پردازند.
8- با قطع رابطه، جوانان ایرانی امکان سفر را از دست دادند. در حالی که در دهه 50 و تا پیش از سال 58 راه سفر طبقات متوسط به خارج از کشور و خاصه آمریکا باز شده بود و با اشغال سفارت پر هزینه و منحصر به طبقات متمکن شد.
9- منتقدان می گویند بردن شاه به آمریکا بازی جمهوری خواهان بود تا کارتر را به دردسر بیندازند و امکان ریاست جمهوری دوباره را از او بگیرند و این اتفاق هم افتاد و 12 سال یا سه دوره پیاپی کاخ سفید را با رونالد ریگان و جرج بوش پدر در کنترل داشتند.
10- نگاهی به روزنامه های کیهان و اطلاعات در مهر و آبان 58 نشان می دهد که نیروهای چپ فضا را در ایران رادیکال کرده بودند و دانشجویان بی آن که بدانند در زمین حزب توده بازی کردند.
11- بیانیه دانشجویان در تیر 1359 به یک اطلاعیه حزبی می ماند و درباره همه چیز نظر می دهند و از اهداف اولیه کاملا فاصله گرفتند.
12- رفتارهایی چون افشاگری بر پایه اسنادی که بعضا تنها نظرات گزارش دهندگان بود موجب گرفتاری هایی برای برخی شخصیت های سیاسی شد و بدتر از همه این که این دانشجویان با این که به گفتمان شریعتی تعلق داشتند اما اسباب گرفتاری ناصر میناچی از بنیان گذاران حسینیه ارشاد شدند که دکتر شریعتی او را بسیار گرامی می داشت.
13- اشغال سفارت موجب اضافه شدن شعار «مرگ برآمریکا» شد. در حالی که در انقلاب 57 این شعار به این صورت سر داد نمی شد. «این شاه آمریکایی اعدام باید گردد» یا «چین، شوروی، آمریکا دشمنان خلق ما» یا «بعد از شاه نوبت آمریکاست» بود اما «مرگ بر آمریکا» نبود.
14- با اشغال سفارت دستگاه دیپلماسی ایران فلج شد و صدام حسین از این فرصت سوء استفاده و جنگ را تحمیل کرد.
15- دانشجویان تصمیم خود را نه تنها با امام که با اعضای شورای انقلاب هم در میان نگذاشته بودند. در این روز آیت الله خامنه ای و هاشمی رفسنجانی هم در سفر حج بودند.
از هاشمی رفسنجانی نقل می شود که بر روی پشت بام و در حال تماشای منظره شهر بودیم که خبر را شنیدیم و تصور کردیم کارکمونیست هاست و بعد متوجه شدیم که این بار بر خلاف دو نوبت قبل کار آنها نیست.