زهره اعلامی - تب پرورش قارچ، مثل سال های گذشته داغ نیست اما هنوزهم کم نیستند علاقه مندانی که در زیرزمین یا انباری خود تصمیم به پرورش قارچ می گیرند تا علاوه بر سرگرمی، درآمدی هم کسب کنند البته ناگفته نماند باید طیف حرفه ای های صنعت پرورش قارچ که تنها راه کسب درآمدشان این فعالیت است،از این گروه جدا کرد.
حال فارغ از این که پرورش دهندگان قارچ به چند دسته تقسیم می شوند کسب اطلاعاتی درباره مراحل آغاز کار، حجم سرمایه گذاری، میزان بازگشت سرمایه و ... برای علاقه مندان ورود به این صنعت مفید است ضمن اینکه راهنمای خوبی برای افرادی است که در مسیرانتخاب این فعالیت مردد هستند.
علاوه بر اینکه درباره میزان سرمایه گذاری لازم برای آغاز پرورش قارچ اطلاعاتی در اختیار شما قرار می دهد مراحل انجام پرورش قارچ، مشکلات و موانع پیش رو و ... راهم شرح می دهد.
سرمایه لازم برای ورود به صنعت پرورش قارچ
اولین سوالی که ممکن است به ذهن یک علاقمند پرورش قارچ برای ورود به این صنعت برسد هزینه لازم برای شروع کار است، البته برای تاسیس یک کارگاه خانگی و زیرپله ای می توان با سرمایه 1.5 میلیون تومانی هم پرورش قارچ را آغاز کرد اما دبیر انجمن تولیدکنندگان قارچ خوراکی کشور، چندان با این نوع سرمایه گذاری ها موافق نیست و می گوید: کارگاه ها یا سالن های زیرزمینی و زیرپله ای محکوم به شکست هستند که علت آن هم، نوسانات بازار و قیمت بالای تمام شده تولید قارچ است که موجب ورشکستی صاحبان این کارگاه ها می شود.
به گفته حبیب الله عظیمی، برای فعالیت تنها دو سالن تولید و پرورش قارچ، نیاز به یک سیستم سرمایشی با قیمتی حدود 15 میلیون تومان است ضمن اینکه، تجهیزات دیگری هم برای پرورش قارچ مورد نیاز است که حجم سرمایه گذاری در زمینه قارچ را افزایش می دهد.
این فعال حوزه تولید قارچ، معتقد است که علاقه مندان به تولید قارچ برای آغاز به کار باید به دنبال تاسیس کارخانه هایی با ظرفیت بالای 200 تن کمپوست (بستر رویش قارچ) باشند تا فعالیت آنها به صرفه باشد.
وی درباره حجم سرمایه گذاری برای تولید و پرورش قارچ می گوید: برای کارخانه ای با ظرفیت 200 تن کمپوست نیاز به زمینی با وسعت 2 هزار متر مربع است که پیشنهاد می شود کارخانه در زمینی با مساحت 4 هزار مترمربع تاسیس شود تا امکان توسعه کارخانه در سال های آینده وجود داشته باشد.
عظیمی در ادامه تصریح می کند: علاوه بر زمینی با وسعت زیاد، کارخانه باید چاه آب یا حقابه داشته باشد که با در نظرگرفتن این شرایط، برای آغاز به کار و فعالیت در حوزه تولید قارچ باید سرمایه ای در حدود 2 میلیارد تومان داشته باشید.
دبیرانجمن پرورش قارچ، بیان می کند: وزارت جهاد کشاورزی، مجوز آغاز به کار سالن های تولید قارچ 200 تنی را می دهد اما براساس آمار به دست آمده از کارگاه های تولید قارچ، صرفه اقتصادی در سالن های با ظرفیت 475 تا 500 تن است و تولید قارچ با ظرفیت کمتر، چندان به صرفه نیست.
ارائه مشوق های مالی برای تولیدکنندگان
تأمین سرمایه 2 میلیارد تومانی برای ورود به صنعت پرورش قارچ برای بسیاری ازعلاقه مندان بالاست البته وزارت جهاد کشاورزی از این تولیدکنندگان حمایت کرده و تا حدودی به آنها کمک می کند. به گفته دبیرانجمن پرورش قارچ، وزارت جهاد کشاورزی به فعالانی که 20 درصد ازحجم سرمایه گذاری را در چنته داشته باشند تسهیلات بانکی ارائه می دهد که سود این وام هم حدود 18 درصد است.
مسیر تولید و پرورش قارچ
پس از اینکه حجم سرمایه گذاری برای ورود حرفه ای به صنعت تولید قارچ مشخص شد باید چگونگی تولید این خوراکی پرطرفدار، زمان کشت و حجم تولید آن تعیین شود، قارچ در بستری پرورش می‌یابد که به آن «کمپوست» می گویند.
کمپوست نوعی کود گیاهی به حساب می‌آید که ترکیبی از کاه و کلش است و به طور متوسط از هر تن کمپوست، می توان حدود 150 تا 300 کیلو قارچ بدست آورد که بازدهی کارگاه بستگی به تجهیزات و تجربه تولیدکننده دارد.
سوالی که ممکن است پس از تعیین میزان بازدهی هر تن کمپوست، به ذهن خطور کند این است که آیا پس از هر بارچینش قارچ، باید کمپوست جدید خریداری شود، که پاسخ این سوال خیر است، زیرا ازهر بلوک کمپوست تا سه چین برداشت می شود و کمپوست تا سه بار قدرت باردهی دارد؛ البته باید این موضوع هم در نظر گرفته شود که قیمت هر تن کمپوست بین 470 تا 560 هزارتومان است.
مراحل تولید قارچ
برای پرورش قارچ به یک سالن نیاز است که اندازه آن بسته به میزان تولید قارچ متفاوت است اما به طور میانگین، یک سالن 40 متری برای پرورش پنج تن قارچ کفایت می کند، علاوه بر فضایی برای پرورش، نیاز به اقداماتی از جمله عایق کاری سالن برای جلوگیری از اتلاف گرما و سرما، قفسه‌بندی و ... است.
پس از تهیه تجهیزات، باید موارد ذیل به ترتیب اجرایی شود:
1)ضدعفونی کردن سالن
2) ورود کمپوست به سالن و چیدن آن در قفسه ها
3) میسلیوم رانی (پنجه دوانی)
4) بریدن کیسه های روی بلوک‌ها و تخته کوبی (تخت کوبی)
5) خاکدهی و آبیاری خاک
6) انداختن روزنامه روی بستر و مرطوب نگه داشتن آنها
7) رافلینگ (پنجه کشی)
8) برداشتن روزنامه ها و شوکدهی روز اول
9) شوکدهی روز دوم
10) شوکدهی روز سوم
11) فلش یک (اولین محصول دهی)
12) فلش دو (دومین محصول دهی)
13) فلش سه (سومین محصول دهی)
14) تخلیه کمپوست و نظافت
در این میان، توضیح برخی اصطلاحات مربوط به پرورش قارچ ضروری است، به عنوان نمونه در مرحله سوم(میلیسیوم رانی)؛ میسلیوم به تارهای نازک سفیدی گفته می شود که از بذر قارچ رشد میکند ودر تمامی کمپوست حرکت کرده و آن را بعد از مدتی یکدست سفید می کند.
در مرحله 4 که تخته کولی یا تخت کوبی است، کیسه های روی کمپوست ها را می بریم و سطح روی بلوک های کمپوست را می کنیم و با یک تخته یا ماله بنایی دوباره آنها را صاف می کنیم. در مرحله 5 ، بعد از اینکه کمپوست کامل با میسلیوم سفید شد روی آن را با لایه ای از خاک مخصوص به نام پیت به ضخامت 4 سانتیمتر می پوشانیم که قارچ درون این لایه خاک رشد می کند.
در مرحله 7 که رافلینگ نام دارد، عمل پنجه کشی یا شخم زدن خاک انجام می شود به صورتی که میسلیوم هایی که در خاک رشد کرده اند به هم بخورند تا در آینده قارچ ها یکنواخت رشد کنند.
مراحل 8، 9 و 10 که شوکدهی است باعث می شوند رشد میسلیوم متوقف شود و میسلیوم ها یکپارچه شده و شروع به تولید قارچ دکمه ای می کنند.
مرحله 11 و 12 و 13 : رویش و چیدن قارچ بعد از شوکدهی هر روزه و یکنواخت نیست بلکه در روزهایی قارچ قابل برداشت و در روزهایی قابل برداشت نیست (به روزهایی که قارچ قابل برداشت زیادی وجود دارد فلش می گویند.)
زمان مورد نیاز برای تولید قارچ
حدود دوماه برای پرورش قارچ، زمان لازم است که این زمان ممکن است یک هفته کمتر یا بیشتر شود البته اگر زمان تولید کمپوست(بستر پرورش قارچ) را هم درنظربگیریم این زمان به 3 ماه افزایش می یابد.
به گفته عظیمی، فعال حوزه پرورش قارچ، بهره گیری از سیستم های پیشرفته، تولید کمپوست را به حدود 20 روز رسانده است که پس از تهیه کمپوست، این مواد وارد سالن های پرورش قارچ می شوند و در دمای مشخص قرار می گیرند و یک ماه پس از بذرپاشی، قارچ ها آماده و طی دو تا سه هفته چیده می شوند.
دبیر انجمن تولیدکنندگان قارچ خوراکی، ادامه می دهد: پرورش و بهره برداری از قارچ 45 تا 1 ماه به طول می انجامد و 20 روز تا یک ماه هم تولید کمپوست زمان می برد.
وضعیت پرورش قارچ در کشور
اگرچه حجم تولیدی قارچ در کشور بالاست اما میزان صادرات این ماده خوراکی چندان قابل توجه نیست، عظیمی وجود قوانین دولتی دست و پا گیر را علت آن می داند و می افزاید: قارچ میوه ای است که تحت تاثیر گرما، خراب می شود و نگهداری آن بسیار سخت است برهمین اساس باید در کوتاهترین زمان ممکن صادر شود البته در حال حاضر این محصول به کشورهای عربی از جمله عراق و کشورهای حاشیه خلیج فارس صادر می شود اما این رقم قابل توجه نیست.
وی تصریح می کند: حجم صادرات به کشورهای عربی در نیمه دوم سال (به علت پخت غذاهای مخصوص این فصل در کشورهای عربی) افزایش می یابد اما میزان صادرات قارچ در نیمه اول سال چندان نیست .
وی ادامه می دهد: بازاریابی مناسبی برای صادرات قارچ به کشور روسیه انجام شده است و درصورتی که وزارت جهاد کشاورزی مشکلات گمرکی و طولانی بودن بوروکراسی اداری را حل کند می توان شاهد آغاز صادرات قارچ به این کشور باشیم.
این فعال حوزه پرورش قارچ بیان می کند: دولت باید برای افزایش صادرات قارچ، تسهیلاتی را برای فعالان این حوزه در نظربگیرد و حق ورودی کالا به کشور و همچنین ورودی کشور وارد کننده را هم پرداخت کند، اقدامی که دولت ترکیه برای بهبود صادرات انجام می دهد.
مشکلات و موانع تولیدکنندگان
عظیمی مشکلات صنعت پرورش و تولید قارچ را وجود دلالان خرده پا در این حوزه می داند ومی گوید: سود این دلالان با منافع تولیدکنندگان در تضاد است و موجب نابسامانی بازار توزیع می شود این افراد با کمک ترفندهای مختلف، موجب کاهش قیمت تولید قارچ در بازار شده اند.
وی بیان می کند: انجمن صنفی برای حمایت از تولیدکنندگان قارچ و کاهش اثرگذاری حضور دلالان خرده پا در بازار به دنبال تاسیس شرکت بیمه حمایت از تولیدکنندگان است.
دبیر انجمن تولیدکنندگان قارچ اظهار میکند: دولت برای حمایت از تولیدکنندگان باید قوانین مربوط به صادرات را تسهیل کند ضمن اینکه نیاز به ایجاد وحدت و اتحاد میان اعضای انجمن برای حل مشکلات به خوبی احساس می شود.
استان های تهران و البرز، در صدر تولیدکنندگان
اگرچه قارچ در بسیاری از شهرهای کشور( مشهد، اصفهان، اردبیل و...) کاشت می شود اما دبیر انجمن تولیدکنندگان قارچ، بیشترین استقبال برای تولید و پرورش قارچ را مربوط به شهرهای تهران، کرج، هشتگرد،شهریار و قزوین می داند، درواقع حدود 65 درصد تولید قارچ در دو استان تهران و البرز انجام می شود.
وی می گوید: اگرچه بزرگترین کارخانه تولید قارچ کشور در شهر دزفول است اما این دو استان بیشترین میزان تولید را به خود اختصاص داده اند.
این فعال حوزه پرورش قارچ، تصریح می کند: تا سال گذشته میزان تولید قارچ در کشور حدود 120 هزار تن بود که درسال جاری مجوز تولید 200 هزار تن قارچ در کشور صادر شد.
شایعات مربوط به تولید قارچ
دبیر انجمن پرورش دهندگان قارچ معتقد است که اطلاعات نادرستی درباره مراحل تولید قارچ در کشور منتشر می شود که این اطلاعات گاهی در کاهش مصرف این ماده مفید خوراکی موثر بوده است.
عظیمی ادامه می دهد: استفاده از کلر با دز بالا از آن دست شایعاتی است که کاملا نادرست است زیرا درصورتی که دز کلر از حجم مشخصی بیشتر شود رنگ قارچ تغییر کرده و مشتری آن را خریداری نمی کند ضمن اینکه به علت گران بودن کلر، استفاده از آن برای تولیدکنندگان به صرفه نیست.
وی می افزاید: استفاده بیش ازحد از ماده کلر، ضمن اینکه موجب خرابی محصول می شود برای تولیدکننده هم به صرفه نیست.
این فعال حوزه کشاورزی در ادامه به میزان کلر مصرفی در تولید قارچ اشاره می کند و می گوید: حجم مصرفی کلر در تولید قارچ، حدود یک پنجم دزی است که یک انسان مجوز مصرف آن را دارد ضمن اینکه در حال حاضر بسیاری از کارگاه ها اقدام به تولید قارچ به صورت ارگانیک می کنند که دیگر نیازی به استفاده از کلر در تولید قارچ نیست.
درآمد ماهانه پرورش قارچ
یکی از مهمترین سوالاتی که درباره پرورش قارچ باید پاسخ داده شود، میزان درآمد ماهانه یک تولیدکننده است؛ این درآمد مسئله ای است که عوامل بسیاری در آن نقش دارند که هر کدام از آنها هم وابسته به شرایط هستند برهمین اساس نمی توان رقم دقیقی در این مورد بدست آورد اما با وجود این تلاش می کنیم تا عددی را به صورت میانگین مشخص کنیم.
برای برآورد میزان سوددهی خالص یک مجموعه میزان هزینه های جاری را از در آمد حاصل از فروش کم می کنند البته ناگفته نماند که هزینه های اولیه مانند هزینه قفسه ها و تجهیزات جز هزینه های جاری محسوب نمی شود و مربوط به سرمایه گذاری است اما استهلاک تجهیزات در زمره هزینه های جاری است، برهمین اساس فرمول بدست آوردن سود خالص به این صورت می شود :
استهلاک تجهیزات – هزینه های جاری – درآمد فروش قارچ = سود خالص
هزینه های جاری برای یک سالن 10 تنی در یک دوره شامل هزینه های خرید مواد اولیه یعنی کمپوست و خاک و هزینه حمل و نقل، هزینه کارگری و هزینه شارژ (آب، برق، گاز) است که در این فرمول، هزینه اجاره سالن را جز هزینه های جاری حساب نکردیم چون می تواند بسیار متفاوت باشد(با نگاه به درآمد این سالن، می توان درآمد سالن های بزرگتر و کوچکتر را محاسبه کرد).
کمپوست و خاک و هزینه حمل برای این سالن در یک دوره، حدود 7.500.000 تومان می شود و هزینه کارگر(روزی 50 هزار تومان) هم برای این سالن در روزهای خاصی مانند روز ورود کمپوست، روز خاکدهی، روزهایی در فلش‌ها و روز تخلیه کمپوست و ... حدود 1.000.000 تومان می شود.
هزینه آب و برق و گاز نیز ماهانه میانگین 400.000 تومان می شود که برای یک دوره 2 ماهه 800.000 تومان در نظر می گیریم ضمن اینکه هزینه استهلاک تجهیزات را هم برای هردوره 400.000 تومان در نظر می گیریم. نکته مهمتر، مقدار بازده و قیمت فروش است که این مقدار می تواند بسیار متفاوت باشد که در اینجا مقدار بازده را به صورت میانگین 23 درصد و قیمت فروش را کیلویی 6000 تومان در نظر می گیریم.
با در نظرگرفتن مطالب بالا و جانشانی آنها در فرمول مربوطه داریم:
13.800.000= 10.000*6000*0.23 = درآمد هر دوره قارچ
سودخالص=( استهلاک +هزینه جاری)- درآمد فروش قارچ
سودخالص= (400000+800000+1000000+7500000)-13800000
سودخالص=9700000-13800000
سودخالص=4100000
سودخالص هر ماه= سودخالص هر دوره تقسیم بر دو
سودخالص= 2050000
اما درصورتی که اجاره سالن هم باید پرداخت شود آن را از درآمد ماهیانه کسر کنید ضمن اینکه بعید است، بتوانید در یک سال شش دوره کامل کشت داشته باشید چون ممکن است هر دوره بیشتر از دوماه زمان ببرد و یا کمپوست سفارش داده شده با تاخیر برسد پس تقریبا در هر سال، باید 1 ماه را بدون کشت در نظر گرفت و اگر اجاره باید پرداخت شود هزینه اجاره آن ماه را در نظر گرفت.
نکته دوم : مدتی قبل از عید نوروز و مدتی بعد از عید نوروز و روزهایی در محرم و تعطیلات دیگر سال قیمتها کاهش پیدا می کند و این مسئله را نیز باید در نظر گرفت.
نکته سوم : ممکن است در طول دوره پرورش مقداری از بستر شما آلوده شود و دچار بیماری شود که این موضوع روی مقدار برداشت شما تاثیر منفی خواهد داشت.
با در نظر گرفتن سه نکته بالا سود هر سالن ماهانه حدود 1.500.000 هزار تومان می توان در نظر گرفت.