کمیت و کیفیت سرانه مطالعه در ایران، همواره موضوعی برای بحث، شوخی، تحلیل، پژوهش، تمسخر و... در میان بسیاری از ایرانیان بوده است. آمارهایی که تاکنون در این باره منتشر شده چنان متفاوت و دور از هم است که جنبه گروتسک‌‌گونه موضوع سرانه مطالعه را تشدید می‌کند.
روزنامه «دنیای اقتصاد» افزوده است: گروتسک یک مفهوم رایج در شیوه‌شناسی طنز ادبی است و به ساده‌ترین بیان، به معنی اختلاط شوخی و تراژدی به‌کار می‌رود. آمارهای مطالعه روزانه در ایران از 2 تا 79 دقیقه متغیر است. به نظر می‌رسد که این اختلاف عجیب و غریب بیشتر از هر چیز نشان‌دهنده تقلای برخی مسئولان برای ارائه تصویری بهتر از مطالعه در جامعه از یکسو و تلاش برخی دیگر برای هرچه بیشتر بحرانی‌تر جلوه دادن واقعیت است.
چند سال پيش در برخی از سایت‌های اینترنتی اعلام شد که سرانه مطالعه در ايران 2 دقيقه در سال است که البته بیشتر به یک شوخی شبیه بود. در همان زمان دبير کل نهاد کتابخانه‌هاي عمومي اعلام کرد که آمار مطالعه در ايران ۷۹ دقيقه در روز است! این مقام مسوول همچنین اعلام کرد که در اين ميزان، سرانه مطالعه کتب درسي، کتب ادعيه، قرآن، صفحات مجازي و هر چيزي که به خواندن ربط داشته باشد، لحاظ شده است. اما این آمار خوش‌بینانه اعتراض بسیاری از رسانه‌ها و چهره‌های فرهنگی را به دنبال داشت. این اعتراض‌ها سرانجام چند دقيقه‌اي از آمار نهاد کتابخانه‌های عمومی را کم کرد و بالاخره اعلام شد آمار سرانه مطالعه ایران ۷۵ دقيقه و ۳۴ ثانيه محاسبه شده که ۱۵دقيقه و ۱۷ ثانيه به کتاب، ۲۱ دقيقه و ۳۱ ثانيه براي قرآن و ادعيه، ۳۲ دقيقه و ۳۶ ثانيه روزنامه و پنج دقيقه و۴۲ ثانيه به نشريه‌خواني اختصاص پيدا کرده است. این آمارها هر دو فضاي مجازي و فيزيکي را شامل مي‌شد.
پیشنهاد سنجش شاخص‌های فرهنگی در سرشماری امسال
لازم است که مدیران فرهنگی کشور، با اتکا به تعریف جهانی سرانه مطالعه کتاب، ترجیحا در جریان سرشماری نفوس و مسکن که هر پنج سال در ایران انجام می‌شود و امسال نیز انجام خواهد شد، برخی از شاخص‌های فرهنگی از جمله میزان مطالعه هر ایرانی در طول روز را نیز ارزیابی و بررسی کنند. این یک ضعف بزرگ برای کشور است که در بسیاری از شاخص‌ها به‌ویژه شاخص‌های فرهنگی آمارها و ارقام متقن و دقیقی وجود ندارد و آمار سرانه مطالعه در کشور این چنین از 2 دقیقه در سال تا 79 دقیقه در روز متغیر است. به هر حال امید می‌رود که امسال همزمان با سرشماری نفوس و مسکن برخی شاخص‌های فرهنگی نیز در کنار شاخص‌های اجتماعی به‌صورت مستقیم از جامعه جمع‌آوری و بررسی شود.
به هر حال اختلاف زیاد میان آمارها و تعاریفی که از میزان و نوع مطالعه وجود دارد، امکان اعتماد به هر یک از آمارهای ارائه شده را کاهش داده است. با این همه و به‌رغم اختلاف زیاد میان آمارها، بعضی از آنها را می‌توان نزدیک‌تر به واقعیت دانست. در میان عدد و رقم‌هایی که تاکنون ارائه شده است، اما زمان 12 تا 15 دقیقه بیشترین فراوانی را در میان این آمارها دارند و علی‌الحساب می‌توان به عنوان یک آمار موقت از آن استفاده برد.
در این گزارش بر این اساس و همچنین با توجه به مقدمات و تعاریفی که در ادامه خواهید خواند، زمان 13 دقیقه‌ای مطالعه روزانه ایرانیان را به عنوان مبنا قرار خواهیم داد.
نگاهی دقیق‌تر به مفهوم سرانه مطالعه
عام‌ترین تعریف از سرانه مطالعه میانگین مدت زمان مطالعه یک نفر در یک شبانه‌روز است. در این حالت میزان مطالعه همه افراد یک جامعه را با هم جمع و سپس نتیجه را بر تعداد افراد آن جامعه و تعداد روزهای در نظر گرفته شده تقسیم می‌کنند. برای مثال سرانه مطالعه 13 دقیقه‌ای به این معنی است که در ایران 80 میلیون نفری، هر روز بیش از 17 میلیون ساعت مطالعه انجام می‌شود.
از این میزان به‌طور میانگین به هر یک نفر، 13 دقیقه وقت می‌رسد. اما لزوما همیشه این تعریف صادق نیست و می‌توان به جای مدت زمان از تعداد کتاب‌های خوانده شده یا تعداد صفحات خوانده شده در طول روز نیز برای تعریف سرانه مطالعه بهره جست.