رقابت در تکامل سلاح‌های به کار گرفته شده بین شکار و شکارگر، موجب خلق کشنده‌ترین زهر‌های روی زمین شده است. سم حیوانات زهردار از ده تا هزاران نوع زهر متفاوت تشکیل شده است. ترکیبات این سم‌ها از پروتئین‌هایی شبیه پروتئین‌های پپتید و زنجیره‌های کوچک‌تری از اسیدهای آمینه و مولکول‌های آلی مانند هورمون‌ها، آنتی‌بیوتیک‌ها و دیگر ترکیباتی تشکیل شده است که در عملکرد متابولیسم موجود زنده نقش دارند. دانشمندان این سموم را منابعی عالی برای درمان بسیاری از بیماری‌های خاص می‌دانند و درصدد تغییر عملکرد این زهرها برای تولید نسل جدیدی از داروهای حیرت‌انگیز هستند. در ادامه به برخی جانوران که سم آنها مصارف پزشکی دارد، اشاره می‌کنیم.
زنبورهای عسل و بی عسل
درمان: ایدز، سرطان پستان، سرطان پوست و آرتریت روماتیسمی
زنبور عسل
سم زنبور عسل، حاوی ترکیباتی است که با ویروس ایدز می‌جنگد و در درمان آرتریت روماتیسمی موثر است. بیش از نیمی از این سم، از نوعی پپتید به نام ملیتین، تشکیل شده است. این سم حتی در مقدار بسیار کم می‌تواند بسیار آزاردهنده باشد و احساس سوزش شدیدی در محل گزیدگی به وجود آورد. بنا بر تحقیقات مشخص شده، نانوذرات حامل ملیتین می‌تواند حفره‌هایی روی پوشش محافظتی ویروس اچ‌آی‌وی ایجاد کند و در عین حال به سلول‌های انسان صدمه نزند. اگرچه این تحقیق مراحل اولیه خود را می‌گذراند، اما این نانوذرات می‌توانند روزی به صورت ژل در بدن قرار بگیرند و از انتقال ویروس ایدز جلوگیری کنند.
زنبور بی‌عسل
یکی از بزرگ‌ترین مشکلات درمان سرطان، مشکل هدف گیری دقیق سلول‌های سرطانی و حفظ سلول‌های سالم است. محققان در حال بررسی سم نوعی زنبور بی‌عسل به نام پلی‌بیا پائولیستا هستند که می‌تواند این نقش را به عهده گیرد. این سم ساختار مولکول‌های چرب روی بخش خارجی سلول‌های سرطانی را هدف می‌گیرد و باعث می‌شود، مولکول‌های حیاتی به بیرون نشت کنند. از طرفی توجهی به مولکول‌های چرب داخل سلول‌های سالم ندارد و این موضوع، امکان شناخت سلول‌های سالم را به پزشکان می‌دهد. ویژگی ملیتین موجود در سم زنبورهای عسل و البته بی‌عسل در درمان سرطان نیز مفید خواهد بود. ملیتین در آزمایش‌های روی موش‌های مبتلا به سرطان پستان و پوست، توانسته تومورهای موجود را آب کند. این ماده همچنین با از میان برداشتن مکانیسم تورم در سلول‌های بدن، بیماران مبتلا به آرتریت روماتیسمی را نیز درمان می‌کند.
مارمولک
درمان: دیابت
تاکنون اسم هیولای گیلا را شنیده‌اید؟ این حیوان از بزرگ‌ترین نوع مارمولک‌های موجود در ایالات متحده و بزاق آن بسیار زهرآگین است. این حیوان غول‌پیکر می‌تواند فقط با خوردن سه وعده غذایی بزرگ ـ در حد یک خوک 30 کیلوگرمی ـ در سال زنده بماند. هیولای گیلا در عین حال می‌تواند قند خون خود را ثابت نگه دارد. محققان، اوایل دهه 1990 ترکیبی در سم این مارمولک یافتند که می‌توانست فعالیت هورمون تحریک‌کننده انسولین بدن را، هنگام افزایش سطح قند خون، تقلید کند. اگزناتاید، دارویی تزریقی است که براساس سم این مارمولک تولید می‌شود و به ثابت نگه داشتن قند خون و حتی کاهش وزن افراد مبتلا به دیابت کمک می‌کند.
مارها
درمان: فشار خون، لخته خون و دردهای مزمن
افعی جاراراکا
اگر به شما بگویند، نام یک حیوان زهردار را ببرید، اولین حیوانی که به ذهنتان می‌رسد، مار است. تاکنون داروهای بسیاری از سم مارهای گوناگون تولید شده که به درمان بیماری‌های سیستم قلبی ـ عروقی می‌پردازد. زمانی محققان متوجه شدند، برخی کارگران مزارع موز پس از گزش مار، به علت افت شدید فشار خون جانشان را از دست می‌دهند. آنها پس از تحقیق متوجه پپتید خاصی شدند که در نوعی افعی به نام جاراراکا یافت می‌شود. براساس این سم، دارویی به نام کاپتوپریل به منظور درمان فشارخون ساخته شد. این دارو از تنگ شدن رگ‌ها جلوگیری و فشار داخل رگ‌های خونی را کم می‌کند.
مار زنگوله‌دار پیگمی
این نوع مار در بخش جنوب شرقی ایالات متحده یافت می‌شود و سمی بسیار نیرومند دارد که جلوی لخته شدن خون را می‌گیرد و موجب خونریزی شدید می‌شود. سم این نوع مار در تولید دارویی به نام اپتی‌فیباتاید استفاده شد که به کمک افرادی آمده است که در معرض خطر حمله قلبی هستند. این سم از چسبیدن پلاکت‌های خون به همدیگر و از لخته شدن آنها که سکته مغزی و قلبی را موجب می‌شود، جلوگیری می‌کند.
مار مامبا
اخیرا با استفاده از سم مار مامبای سبز، دارویی به نام سندری تاید به منظور درمان بیماری‌های قلبی ساخته شده است. همچنین محققان در نظر دارند با استفاده از سم مار مامبای سیاه، دارویی مسکن با قدرتی برابر با مورفین تولید کنند.
شقایق دریایی
درمان: اسکلروز چندگانه (ام‌اس)، روماتیسم مفصلی، پسوریازیس و لوپوس
این جانور بومی منطقه کارائیب است. شقایق دریایی هنگام شکار، قبل از این که ماهی‌های کوچک و دیگر طعمه‌های خود را به سمت دهان ببرد، با استفاده از سلول‌های نیش موجود در شاخک‌هایش، سم را وارد بدن آنها کرده، آنها را بی‌حس می‌کند. مدت‌هاست، پپتیدهای موجود در سم شقایق دریایی، توجه دانشمندان را به خود جلب کرده است. یکی از ترکیبات موجود در آن، اساس ساخت دارویی آزمایشی به نام دالازاتاید است. این دارو در مرحله دوم آزمایش‌های خود، یعنی در مرحله بالینی است و قرار است به درمان بیماری‌های خود ایمنی مانند ام‌اس، روماتیسم مفصلی، پسوریازیس و لوپوس بپردازد. این دارو به جای سرکوب کل سیستم ایمنی بدن، بسیار گزینشی عمل کرده و کانال یون‌های موجود در برخی سلول‌های ایمنی را که از کنترل خارج شده‌اند، مسدود می‌کند.
حلزون مخروطی
درمان: درد مزمن، آلزایمر، پارکینسون، اسکیزوفرنی و سرطان ریه
این حلزون‌های دریایی گوشتخوار، عمدتا در آب‌های گرم اقیانوس هند و همچنین اقیانوس آرام یافت می‌شوند و پیش از این از سم آنها برای تولید مسکن استفاده شده است. آنها از طریق دندان تغییر شکل یافته خود، سم را از دهان به بیرون منتقل کرده و به بدن طعمه خود ـ که معمولا ماهی است ـ تزریق می‌کنند. این کار موجب فلج شدن سریع طعمه می‌شود و به این ترتیب بدون دردسر آن را قورت می‌دهند و هضم می‌کنند. اگرچه این سم برای ماهی‌ها مرگبار است، تحقیقات نشان داده که روی انسان اثرات تسکین درد دارند. این سم پیش از این در تولید داروهایی مانند مورفین و زکونوتید به کار رفته‌اند و برای درمان دردهای مزمن به وسیله تزریق مستقیم آن در مایع نخاعی استفاده شده‌اند. زکونوتید، نسخه مصنوعی پپتیدی است که در سم نوعی حلزون به نام کانوس ماگوس یا مخروط جادویی یافت می‌شود.
محققان در حال تحقیق روی سم حلزونی دیگری هستند که گیرنده‌های نیکوتینی مغز را تحت تاثیر قرار می‌دهد و در درمان اعتیاد به تنباکو موثر است و در ضمن در درمان بیماری‌های آلزایمر، پارکینسون، اسکیزوفرنی و سرطان ریه کمک می‌کند. این نوع حلزون در مکان‌های گوناگون به وفور یافت می‌شود.
عنکبوت، عقرب و هزارپا
درمان: سرطان، دیستروفی ماهیچهای، درد مزمن
عقرب
سم عقرب، مصارف پزشکی بسیار مفیدی دارد. این سم به دلیل این که سلول‌های تومور مغز را به خوبی مشخص می‌کند، در جراحی‌های برداشت سلول‌های سرطانی مفید است. تشخیص سلول‌های سرطانی و سالم، هنگام جراحی بسیار سخت است و بیشتر مواقع جراحان نگرانند که بخشی از سلول‌های سرطانی را جا بگذارند یا برعکس، سلول‌های سالم را نیز از بدن بیمار خارج کنند. کلروتوکسین بخشی از سم عقرب زرد بیابانی است. این ماده به سلول‌های تومور می‌چسبد. با افزودن نوار فلوئورسنتی به این ماده، تومور درخشان می‌شود و جراح می‌تواند آن را از یک سلول سالم تشخیص دهد. این رنگ آمیزی تومور روی حیوانات آزمایش شده و قرار است بزودی روی انسان نیز آزمایش شود.
عنکبوت
به نظر می‌رسد سم عنکبوت، منبعی غنی از ترکیباتی مناسب برای تولید داروست. محققان داروساز می‌گویند، سم این حشره می‌تواند بیماری‌هایی مانند دیستروفی ماهیچهای و دردهای مزمن را درمان کند.
هزارپا
تحقیقات روی هزارپا نشان داده که سم هزارپا، بویژه نوعی هزارپای چینی که 20 سانتی‌متر طول دارد، به طور بالقوه می‌تواند در تولید مسکنی بسیار قوی‌تر از مورفین و بدون عوارض جانبی همچون اعتیاد استفاده شود.
منبع: جام جم