رتبه رفاه 22 منطقه تهران (+نمودار)

روزنامه دنیای اقتصاد نوشت: توزیع نامتعادل سرانه‌های خدماتی و کاربری‌های رفاهی در مناطق 22 گانه تهران، باعث تفاوت معنادار در میزان برخورداری ساکنان محله‌های مختلف پایتخت از سرانه‌های شهری شده و به «فرصت نابرابر» شهروندان در استفاده از امکانات دامن زده است.

تحقیقات یک تیم دانشگاهی درباره نوع و نحوه دسترسی پایتخت‌نشینان به امکانات و خدمات پراکنده در سطح شهر که براساس سنجش 32 شاخص اقتصادی، اجتماعی، تفریحی و ... انجام شده است، نشان می‌دهد فقط 23 درصد از جمعیت تهران در محله‌های توسعه‌یافته زندگی می‌کنند که در پنج منطقه حائز بیشترین رتبه توسعه‌یافتگی به ترتیب شامل مناطق شش، سه، یک، دو و هفت ساکن هستند. در مقابل، 60 درصد مناطق تهران دارای کمترین سطح رفاه و توسعه هستند.  

 
رتبه‌بندی مناطق 22 گانه تهران براساس میزان سطح رفاه و برخورداری از امکانات و خدمات شهری، از نابرابری و تفاوت معنادار بین گسترش فیزیکی شهر و توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در پایتخت حکایت دارد.

نتایج یک بررسی از نحوه «پراکندگی و چینش سرانه‌های خدماتی و کاربری‌های شهری» در سطح شهر تهران که بر اساس سنجش وضعیت 32 شاخص در قالب 4 عامل اقتصادی، اجتماعی، کالبدی- فضایی و فرهنگی- تفریحی انجام شده است، نشان می‌دهد: به دلیل توزیع نامتعادل امکانات شهری، فقط 23 درصد محدوده شهر تهران که تنها پنج منطقه از 22 منطقه این کلان‌شهر را در برمی‌گیرد، جزو نقاط توسعه‌یافته پایتخت تلقی می‌شود به این صورت که ساکنان مناطق شش، سه، یک، دو و هفت به ترتیب جزو پایتخت‌نشینان دارای رفاه شهری محسوب می‌شوند.
 
در مقابل این جمعیت اندک که تعدادشان حدود 2 میلیون نفر است، بیش از 6 میلیون نفر از ساکنان پایتخت، در محدوده نیمه‌برخوردار یا دارای کمترین سطح توسعه‌یافتگی شهری، سکونت دارند.

تیم دانشگاهی راهبری کننده این تحقیق، بر وجود 4 نشانه آشکار از فرصت‌های نابرابر در استفاده و برخورداری از امکانات و خدمات شهری در تهران تاکید کرده است و برای افزایش مناطق توسعه‌یافته و کاهش مناطق محروم یا کمتر توسعه یافته نیز اجرای 9 راهکار را به مدیریت شهری توصیه کرده است از جمله اینکه، اولویت اقدامات توسعه‌ای و تامین خدمات و کاربری‌های شهری را به مناطق محروم اختصاص دهد و در پنج منطقه 14، 15، 17، 18 و 19 به بازتوزیع امکانات و خدمات موجود اقدام کند.

یک تیم دانشگاهی متشکل از استادان شهرسازی، جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای از سه دانشگاه معتبر ایران (شیراز، خوارزمی و تهران) در قالب یک تحقیق با هدف پاسخ‌دهی به این سوال که تا چه حد بین «توسعه فیزیکی و کالبدی شهر تهران» و «توزیع امکانات و خدمات شهری» تناسب و هماهنگی وجود دارد؟ میزان درجه توسعه‌یافتگی مناطق 22 گانه شهر تهران را براساس شاخص سطح برخورداری از رفاه و خدمات مورد بررسی قرار داده است.

در این مطالعه 32 شاخص در قالب چهار عامل اقتصادی، کالبدی-فضایی، اجتماعی و فرهنگی- تفریحی مورد سنجش و بررسی قرار گرفته است که نتایج آن نشان می‌دهد: توزیع و پراکندگی امکانات شهری و خدمات رفاهی در سطح پایتخت به شکل نابرابر و نامتناسب بوده و عدم تعادل و تفاوت معنادار بین توسعه فیزیکی پایتخت و توسعه رفاهی منطقه‌ای در این شهر به شکل آشکار دیده می‌شود.

نکته‌ای که در این تحقیق به صورت نامحسوس قابل تشخیص است این است که روند توزیع نابرابر و نامناسب رفاه و برخورداری در سطح پایتخت صرفا به سال‌های اخیر محدود نیست، بلکه روند افزایش این نابرابری در سال‌های 76 تا 80 مشاهده شده و قابل ردیابی است.

پیش از این تحقیق، مطالعه دیگری نیز در سال‌های 76 تا 80 انجام شده که نشان داده اثر درآمد - هزینه شهرداری به شاخص‌های فقر و توسعه شهر تهران به شکل نابرابری فضایی استانداردهای زندگی در سطوح مناطق بروز پیدا کرده است.
 
این تحقیق همچنین نشان می‌دهد توزیع نابرابر و نامتعادل سرانه‌ها و کاربری‌های خدماتی در گستره شهر تهران اثرات و تبعات سوئی بر اقتصاد شهر و اقتصاد خانوار گذاشته است به این صورت که هزینه حمل و نقل را افزایش داده است، میزان مصرف سوخت را بالا برده و نهایتا منجر به اتلاف وقت شهروندان و افزایش بار ترافیکی شده است.

بررسی این گروه دانشگاهی در مورد سطح برخورداری مناطق 22گانه کلان‌شهر تهران نشان می‌دهد چهار نشانه آشکار از این عدم تعادل در «پراکندگی و چینش فضایی تسهیلات، خدمات عمومی و سرانه‌های شهری» در تهران دیده می‌شود. این چهار نشانه شامل شکل‌گیری محله‌های فقیر و غنی، استفاده بی‌رویه از خودروی شخصی برای سفرهای درون شهری، استفاده قشر خاص جامعه(کم درآمد) از وسایل نقلیه عمومی و روند تصاعدی سفرهای درون شهری می‌شود.

در این تحقیق تاکید شده است که نابرابری فضایی زمانی اتفاق می‌افتد که ساختار فضایی نواحی مختلف شهر دارای تفاوت‌های بارز و آشکار باشند که در این حالت برای رفع آن باید توسعه اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی با اولویت نواحی محروم در دستور کار شهری قرار گیرد.
 
تیم تحقیقاتی این مطالعه برای تشخیص میزان درجه توسعه‌یافتگی و سطح برخورداری از خدمات و رفاه در هر یک از مناطق 22 گانه پایتخت اقدام به سنجش وضعیت 32 شاخص در قالب چهار عامل اقتصادی، کالبدی-فضایی، اجتماعی و فرهنگی-تفریحی کرده است. به طوری که در گروه شاخص‌های مربوط به عامل اقتصادی 10 شاخص همچون جمعیت شاغل، شاغلان زن و مرد، شاخص تراکم خانوار در واحد مسکونی و همچنین تراکم جمعیت مورد سنجش قرار گرفته و در گروه شاخص‌های مربوط به عامل کالبدی- فضایی 9 شاخص شامل وضعیت مراکز درمانی، آموزشی و بهداشتی، پارک و... ملاک عمل سنجش قرار گرفته است.

همچنین در گروه عامل اجتماعی 7شاخص همچون میزان باسوادی ساکنان منطقه، میزان ازدواج و طلاق، جرائم و بعد خانوار و در گروه عامل فرهنگی- تفریحی، پنج شاخص همچون تعداد مراکز ورزشی و رفاهی، تعداد کتابخانه‌ها و فرهنگسراها و... مورد بررسی قرار گرفته است. نتیجه این بررسی یکبار هر یک از مناطق 22گانه را براساس عوامل انفرادی (هر عامل به تنهایی ملاک بررسی قرار گرفته است) و یکبار هم مناطق 22 گانه را براساس ترکیب وضعیت چهار عامل رده‌بندی کرده است.

در هر روش رتبه‌بندی مناطق براساس 5 سطح فراتوسعه‌یافته، توسعه‌یافته، میان‌توسعه، توسعه‌یافته در سطح پایین و محروم دسته‌بندی شده‌اند. 
 
رتبه‌بندی براساس عامل اقتصادی
 
در این تحقیق که در فصلنامه علمی-پژوهشی اقتصاد و مدیریت شهری منتشر شده است، رتبه‌بندی نخست مناطق 22گانه تهران براساس عامل اقتصادی انجام شده است. برمبنای این شاخص چهار منطقه شامل مناطق یک، 3،6 و 7 به عنوان مناطق فراتوسعه‌ای شناخته شده‌اند. 8 منطقه شامل مناطق 11،5،12،4،8،13،2و 14 نیز در گروه توسعه‌یافته رو به بالا و پنج منطقه 9،19،20،15 و 21 در گروه میان توسعه‌ای قرار گرفته‌اند.

همچنین رتبه‌بندی مناطق براساس عامل اقتصادی نشان می‌دهد پنج منطقه محروم یا در کمترین حد توسعه‌یافتگی در سطح شهر تهران وجود دارد که شامل مناطق 16،22،18،10 و نهایتا منطقه 17 می‌شوند.
 
رتبه‌بندی براساس عامل کالبدی- فضایی
 
بررسی و رتبه‌بندی مناطق براساس عامل دوم نیز نتایج جالبی را نشان داده است. براساس این عامل فقط منطقه 6 شهر تهران حائز کسب رتبه فراتوسعه‌ای شناخته شده است. همچنین مناطق توسعه‌یافته رو به بالا شامل دو منطقه یک و 22 و مناطق میان توسعه‌ای شامل مناطق 3،12، 11،21 و 20 می‌شود. 14 منطقه باقی مانده شهر تهران نیز در دو گروه محروم یا دارای حداقل سطح توسعه‌یافتگی هستند. 
 
رتبه‌بندی براساس عامل اجتماعی
 
مطالعه مناطق شهر تهران با توجه به عامل اجتماعی نیز بیان می‌کند که از میان مناطق 22گانه پایتخت همچون عامل کالبدی-فضایی منطقه 6 تهران در گروه فراتوسعه‌یافته قرار می‌گیرد. مناطق 7،11،3و 12 نیز به عنوان مناطق توسعه‌یافته رو به بالا و منطقه یک به عنوان یک منطقه میان توسعه شناخته شده است. در این بررسی 50 درصد مناطق شهر تهران در گروهی قرار گرفته‌اند که حداقل سطح توسعه‌یافتگی را دارند.

این گروه شامل مناطق 16،13،4،20،5،10،9،8،22،21 و 2 می‌شود. و در گروه محروم نیز مناطق 19،14،18، 15 و 17 قرار گرفته‌اند. نکته جالب آنکه بیشترین مناطق محروم یا دارای حداقل سطح توسعه در عامل اجتماعی خود را نشان می‌دهد که 16 منطقه را در خود جای داده است. 
 
رتبه‌بندی براساس عامل فرهنگی-تفریحی
 
در گروه چهارم نیز مناطق 22 گانه تهران برمبنای عامل فرهنگی-تفریحی تقسیم‌بندی می‌شوند. تنها منطقه محروم در این گروه منطقه 12 شناخته شده است. اما مناطق 5،4،1،15،3،2 و 6 در گروه مناطق فراتوسعه‌یافته از لحاظ شاخص‌های فرهنگی و تفریحی قرار دارند.

همچنین مناطق 19،13،14،7،16،18 و 10 در گروه توسعه‌یافته رو به بالا، مناطق 21،8،11 و 20 در گروه میان توسعه‌ای و مناطق 17،9 و 22 دارای کمترین میزان توسعه‌یافتگی به لحاظ این عامل شناخته شده‌اند.

علاوه بر بررسی انفرادی عامل‌های موثر در سنجش میزان توسعه‌یافتگی مناطق مختلف شهر، نتیجه کلی که براساس ترکیب چهار عامل رتبه‌بندی شده نشان می‌دهد پنج منطقه تهران توسعه‌یافته و برخوردار از 32 شاخص هستند اما 13 منطقه به لحاظ توسعه‌یافتگی و برخورداری از این عوامل، محروم و در سطح توسعه‌یافته حداقلی قرار دارند.

به عبارت دیگر این نتایج نشان می‌دهد 23 درصد پایتخت‌نشینان به صورت اتفاقی و تامل‌برانگیز دقیقا در 23 درصد مساحت شهری تهران ساکن هستند و جزو پایتخت نشینان برخوردار از محدوده توسعه‌یافته شهر محسوب می‌شوند و مابقی جمعیت ساکن این کلان‌شهر در محدوده نیمه برخوردار و محروم با کمترین سطح توسعه‌یافتگی شهر سکونت دارند.

براساس عوامل تلفیقی نیز منطقه6 تهران به عنوان تک‌منطقه فراتوسعه‌یافته معرفی شده است. مناطق 7،2،1 و 3 در گروه توسعه‌یافته رو به بالا و مناطق 13،4،5، و 11 در گروه نیمه برخوردار قرار گرفته‌اند. همچنین 13 منطقه شهری باقیمانده نیز در دو گروه محروم و دارای حداقل سطح توسعه‌یافتگی قرار دارند. 
 
پیشنهادهای افزایش سطح توسعه‌یافتگی
 
محققان در این بررسی با تشریح وضعیت توسعه‌یافتگی شهر تهران پیشنهاد برای بهبود وضعیت و افزایش نقاط برخوردار شهر داده‌اند. در محور نخست پیشنهاد شده اولویت توسعه مناطق شهری به ترتیب برای مناطق محروم، توسعه‌یافته رو به پایین، نیمه برخوردار، توسعه‌یافته رو بالا و فراتوسعه داده شود. شاخص‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، کالبدی، فرهنگی و تفریحی به صورت مناسب و عادلانه توزیع شود تا از این طریق مهاجرت‌ها و جابه جایی‌های درون‌شهری کاهش پیدا کند و به تبع آن تعادل در تراکم جمعیتی مناطق شهر تهران ایجاد شود.

در محور سوم پیشنهاد شده به شعاع خدمات‌رسانی امکانات و خدمات شهری برای رسیدن به عدالت فضایی و ایجاد تعادل نسبی توزیع آنها توجه شود. همچنین پیشنهاد دیگری مبنی بر شناسایی بافت‌ها و بلوک‌های فقیر مناطق کلان‌شهر تهران به منظور اولویت سرمایه‌گذاری اقتصادی داده شده است. علاوه بر این پیشنهاد شده است تا منابع، پتانسیل‌ها و قابلیت‌های موجود در هر منطقه در راستای برنامه‌ریزی آمایش سرزمین و کاهش نابرابری‌های شهری شناسایی شود.

ششمین پیشنهاد گروه تحقیقاتی بر مبنای توجه به استراتژی رشد هوشمند شهری برای کاهش حجم سفر در سطح مناطق و محله‌های کلان‌شهر تهران و به تبع آن کاهش آلودگی هوا قرار دارد. برنامه‌ریزی برای کاهش نرخ بیکاری در مناطق، بازتوزیع امکانات و خدمات شهری به ویژه در مناطق 17،15،18،14 و 19 و لزوم بازنگری در طرح تفصیلی کلان‌شهر تهران و اولویت‌دهی به رفع نیازهای شهروندان مناطق 17،15،18،14 و 19 سه محور پیشنهادی دیگر برای ارتقای سطح توسعه‌یافتگی مناطق مختلف کلان‌شهر تهران است.