كشورهایی
كوچك و كشورهایی بزرگ. اعضای مجمع صادركنندگان گاز در چنین تركیبی قرار
دارند اما نقطه اشترك آنها بر سر این انرژی كه فعلا محبوب است، موجب شده در
تهران گردهم آیند.
به گزارش شرق، اگرچه نقطه اشتراك اصلی همه آنها در این اجلاس، تشریك
مساعی بر سر مسائل مربوط به این انرژی است، اما برگزاری این اجلاس در تهران
بستر دیپلماتیكی برای طرفین نیز هست.
در این فضا می‌توان به نقاط اشتراك بیشتر پرداخت و از برخی موانع كاست. ازاین‌رو در گفت‌وگو با علی خرم، استاد روابط بین‌الملل و نماینده اسبق ایران در مقر اروپایی سازمان ملل، به بسترهای دیپلماتیك این اجلاس پرداختیم.
در سال‌های اخیر، ایران میزبان اجلاس مشابهی نظیر اجلاس مجمع صادركنندگان گاز بوده یا نه؟
در سال‌های بعد از انقلاب، اجلاسی كه اعضای صادركننده انرژی در آن شركت
كنند، نداشتیم. اما قبل از انقلاب چنین اجلاسی داشتیم. اجلاس حاضر یكی از
مواردی است كه توانسته اجماع بقیه كشورها را جلب كند و راهگشای آن هم توافق
هسته‌ای بود.
شما از منظر دیپلماتیك در مورد این اجلاس چه تحلیلی دارید؟
این اجلاس مثل هر اجلاس بین‌المللی‌ای زمینه‌هایی برای دیپلماسی دارد. كشورهای عضو و حتی غیرعضو در مورد اهداف این سازمان و برای تغییر و ارتقای آن همت به خرج می‌دهند، با كشورهای دیگر تماس می‌گیرند و بین خود اعضا هم تماس برقرار می‌شود تا از این طریق، بتوانند به پیشبرد این اهداف كمك كنند. بنابراین در این اجلاس هم راه دیپلماسی باز است و ممكن است كه اعضا به آن مبادرت بورزند.
آیا مجمع صادركنندگان گاز می‌تواند افقی مثل اوپك را پیش‌روی خود داشته باشد یا اینكه این تفاوت‌ها مانع جدی این دورنماست؟
البته از نظر كلی می‌تواند، ولی زمان می‌برد. اوپك الان نزدیك به پنج‌دهه
زمان را پشت‌سر گذاشته تا به این مرز بلوغ رسیده است. اجلاس گازی زمان و
دوره‌اش كوتاه است ولی می‌تواند راه خود را به پیش ببرد و به نتایج خوبی
برسد.
راه برای اجلاس گازی به اندازه اوپك باز است و می‌توان ظرف سال‌های
آینده شاهد دستاوردهایی در این حوزه بود. اما گاز و نفت مختصاتی دارند كه
با هم تفاوت دارند. نفت یك ماده هیدروكربنی است كه اگرچه در سال‌های اولیه
ارزشمند بود اما در دو، سه‌دهه اخیر به جهت نقش آلایندگی تغییر جایگاه پیدا
كرد.
در این سال‌ها، گاز به‌عنوان انرژی پاك شناخته شد ولی به نفت
به‌عنوان هیدروكربنی كه می‌تواند گازكربنیك و دی‌اكسیدكربن تولید كند نگاه
می‌شود كه می‌تواند از این طریق جو زمین را آلوده كند و نگذارد آن اكسیژن
لازم در فضا وجود داشته باشد و لایه ازن را از بین ببرد.
در جریان استقبال از انرژیهای پاك به‌تدریج آنها از نفت به سمت گاز رو آورده‌اند و البته ظرف چنددهه آینده از گاز به انرژیهای نو، مثل انرژی خورشیدی و دیگر موارد رو خواهند آورد. از این نظر، نفت یك ماده قدیمی است كه به‌تدریج جهان در حال فاصله‌گرفتن از آن است. با این حساب می‌توان گفت شاید در چنددهه آینده اهمیت گاز خیلی بیشتر از نفت خواهد شد.
اما در همه این سال‌ها، نفت به‌عنوان یك كالای استراتژیك محسوب شده است. آیا گاز این ویژگی را دارد؟ غیر از ویژگی‌های خود این انرژی، تولیدكنندگان این كالا، می‌توانند ویژگی استراتژیك را از نفت بگیرند یا نه؟
به‌تدریج ویژگی استراتژیك‌بودن نفت، جای خود را به گاز خواهد داد و این
روند در جهان با گرایش حفظ محیط‌زیست رخ خواهد داد. اما نحوه نگهداری گاز
مشكل‌تر از نگهداری نفت است. به‌عبارتی در مخزن‌های بزرگی كه در سطح جهان
وجود دارد و همه كشورهای صادركننده و حتی واردكننده برای خودشان ایجاد
كرده‌اند، می‌توانند از آن نگهداری كنند.
اما گاز به این شكل نیست و به
صورت ال‌ان‌جی یا گاز مایع می‌توانند از آن نگهداری كنند اما در حد
نه‌چندان زیاد. اما به دلیل ویژگی‌های گاز، خطرات زیادی دارد و از این نظر
در شرایط و تكنولوژی حاضر می‌توانند گاز را در سطح پایینی نگهداری كنند.
اما به خاطر پاك‌بودن این نوع انرژی، این تمایل وجود دارد كه تا حدود زیادی، گاز را در سطح جهان به مصرف برسانند و این روند تجارت گاز در جهان، یك تجارت مستمر است و اتحادیه اروپا هرسال سوخت زمستانی‌اش را از گاز روسیه تأمین و ال‌ان‌جی را هم از الجزایر خریداری می‌كند.
روسیه یك‌سال گذشته در بحران اوكراین با درگیری‌هایی بر سر انرژی و تحریم‌ها مواجه شد. آن موضوع به‌نوعی نشانه‌ای از این بود كه بحث انرژی در جهان می‌تواند به موضوع چالش‌های بزرگ تبدیل شود. آن ماجرا را یك‌بار مرور كنیم. چه اتفاقی رخ داده بود؟
اتحادیه اروپا نزدیك به ٢٤ درصد انرژی موردنیازش را از طریق اوكراین و از
روسیه وارد می‌كند و در عمل محتاج این گاز است. اما روسیه با اوكراین در
مورد سرزمین دچار اختلاف شد و دعواهایی از نظر سیاسی و نظامی رخ داد و
جامعه دوتكه شد.
روسیه برای گازی كه به اوكراین می‌داد قیمت كمتری قائل بود
ولی قیمت گاز اتحادیه اروپا را به صورت ترانزیت و قیمت بین‌المللی محاسبه
می‌كرد. اما اوكراین وقتی در دعوای سرزمینی با روسیه قرار گرفت، مسكو تحمل
نكرد و سعی كرد كه گاز مصرفی در اوكراین را هم به سمت قیمت بین‌المللی
ببرد.
اما این قیمت برای اوكراین خیلی گران بود. بعد از این قضایا در سال گذشته، دوباره روسیه گاز را وصل كرد و اوكراین از گاز روسیه كه به نسبت ارزان‌تر از قیمت گاز بین‌المللی است، استفاده می‌كند.
آن بحران به‌نوعی نشان داد كه موضوع انرژی مسئله‌اي تأثیرگذار در استراتژی‌های بین‌المللی و منطقه‌ای است؟
قطعا هر كالایی، مثلا گندم - نه گاز و نه نفت- وقتی قرار باشد از سوی برخی
كشورها صادر شود، كشور صادركننده می‌تواند از این اهرم استفاده كند و در
مواقع لزوم آن را علیه كشور واردكننده به كار بگیرد.
هر كالایی كه در سطح بین‌المللی صادر می‌شود این پتانسیل را دارد كه اگر رقیب نداشته باشد به‌عنوان كالای انحصاری، مورد استفاده قرار گیرد و گاز هم می‌تواند در همین زمینه این نقش را بازی كند.
از منظر دیپلماتیك، ایران و روسیه به‌عنوان دو كشور صادركننده گاز، مدام در حال نزدیك‌شدن به همدیگر هستند. بعد از توافق هسته‌ای، توافقاتی در مورد سوریه انجام گرفت و اكنون موضوع گاز. این نزدیكی چقدر می‌تواند مفید باشد و چقدر می‌تواند نگرانی‌هایی را دامن بزند؟
همكاری ایران و روسیه در موضوعاتی وجود دارد ولی در برخی حوزه‌ها مثلا در زمینه گاز بالاخره دو كشور رقیب هستند. درست است كه روابط ایران و روسیه، رابطه‌ای دوستانه است اما در موقع لزوم مثلا در فروش گاز به اروپا، قطعا روسیه تلاش می‌كند ایران را یا حذف یا دنباله‌رو خود كند. این بحث همیشه مطرح است و ایران باید در این‌گونه موارد همیشه دقت لازم را داشته باشد.
درست مثل سال گذشته كه ایران با وجود داشتن پتانسیل برای انتقال گاز به اتحادیه اروپا، اصلا در شرایط این بازی سیاسی قرار نگرفت.
آن‌زمان شرایط كاملا مشخص بود، ایران تحت تحریم‌های سیاسی و اقتصادی بود و امكان همكاری‌های اقتصادی و سیاسی نداشت.
بعد از تحریم‌ها آیا ایران وارد این حوزه رقابت با روسیه خواهد شد و سهمی از بازار اروپا خواهد گرفت؟
خیلی با قطعیت نمی‌توان گفت بله، چون ایران هنوز امكانات گازی فراوانی ندارد. اگر روزی ایران این امكان را داشته باشد و مشكل سیاسی بین‌المللی هم نداشته باشد، می‌تواند وارد چنین عرصه‌های رقابتی‌ای شود.
ممكن نیست به دلیل مسائل مشترك بین ایران و روسیه، از برخی حوزه‌های رقابتی چشم‌پوشی كند؟
چشم‌پوشی نه، اما ممكن است موقتا همدیگر را در عرصه‌های مشترك تحمل كنند.