"آزادراه" مستند مهمی است که بخش اعظم اهمیت خود را در درجه اول از سوژه اش وام می گیرد. پرداختن به یک پروژه عمرانی ناتمام در سطح ملی که ابعاد و جوانب گوناگون دارد می تواند سوزه مناسبی برای یک فیلم مستند باشد. پروژه ای عجیب و غریب که به یک گره ملی بدل شده و دولت های مختلف نتوانسته اند از پس اتمام آن برآیند. فیلم درباره یک جاده پرماجراست؛ آزادراه تهران-شمال که دودهه است به تیغی درگلوی دولت ها بدل شده است و بخش عظیمی از سرمایه ملی را در خود حبس کرده است.
فیلمساز تلاش کرده است زوایای گوناگون ماجراهای این جاده را ببیند و این نگاه همه جانبه نگر را در طول فیلم حفظ کند.
در فیلم به سهم و نقش نهادها و وزارت خانه های درگیر، موانع مختلف زیست محیطی، عمرانی، مالی و مدیریتی، پرداخته شده و در کنار آن به عوارض جانبی طولانی شدن پروسه اتمام آزادراه از جمله مشکلات ترافیکی برای شهرهای حاشیه آزادراه و مشکلات عدیده اقتصادی و معنوی که برای مردم پیش آمده نیز اشاره شده است.
محسن خان جهانی مسیر "آزادراه" را به شیوه ای پیش برده است که تماشاگر احساس کند همراه با فیلمساز به یک سفر جستجوگرانه در مسیر این جاده آمده است. فیلمساز به هرگوشه ای سرک می کشد و به هرکسی که باید صحبت کند، سر می زند؛ خواه یک کارگر حفار باشد چه یک دولتمرد بلندپایه. در این سرک کشیدن ها، خان جهانی تلاش کرده ته لهجه انتقادی اش را چه در بخش بصری فیلم و چه در وجه شنیداری آن از جمله در نریشن، حفظ کند. گهگاه در میانه این جستجوها، اطلاعات و دیتاهایی مطرح می شود که از جنس افشاگری است. خان جهانی تا حد زیادی سعی کرده نام هایی چون بنیادمستضعفان، سپاه پاسداران و روسای جمهور دوره های مختلف او را نترساند و فیلم را از مسیر افشاگری ملایمش باز ندارد.
تناقض گویی ها، بدقولی ها و خلف وعده های مکرر از سوی تمام مسوولان دولتی و خصوصی پروژه، تعجیل های بی دلیل و عوام فریبانه برای افتتاح پیش از موعد آزادراه، اتلاف هزاران میلیارد تومان از سرمایه ملت علاوه بر خسارات کلان معنوی، بی توجهی آشکار دولتمردان به مشکلات مردم، پاسخگو نبودن، نپذیرفتن مسوولیت، فرافکنی، پاسکاری قصورها و تقصیرها و فرار رو به جلو از سوی مسوولان، کلاهبرداری ها و سوءاستفاده ها و مواردی از این دست، از جمله ساده ترین نتایجی است که به راحتی از تماشای مستند "آزادراه" به دست می آید.
دسترسی مناسب فیلمساز به تصاویر آرشیوی به غنای وجه اسنادی فیلم افزوده است و چیدمان هدفمند گفت وگو ها به شکلی که مباحثه غیرمستقیم دربگیرد و کاراکترها در تصاویر مجزا به سخنان یکدیگر پاسخ دهند، فیلم را سرپا نگه داشته است.
به این ها اضافه کنید تصویر برداری قابل توجه و استفاده کاملا به قاعده از هلی شات های پرتعداد که کاملا متناسب با محتوای فیلم است و مورد نیاز فیلمی که درباره یک جاده طویل ساخته شده. طبعا لازم است تصور روشنی از موقعیت مکانی جاده در منطقه و نمای کلی خود جاده داشته باشیم و این نماهای هلی شات زیبا و کاربردی این امکان را داده است و به جا و متناسب از آنها استفاده شده.
استفاده از فست موشن در جای جای فیلم خبر از یک تدوین هوشمندانه می دهد. نسبت این تکنیک با ماهیت جاده که همواره ملازم حرکت و سرعت است، به راحتی برقرار می شود و این تمهید و نظایر آن از خسته کننده شدن فیلم هم جلوگیری می کند. گذر دائمی شب و روز در فیلم و نمایش مکرر آن، که بر گذشت سریع زمان و همچنان راکد ماندن پروژه دلالت دارد نیز با هدف غایی فیلم همخوانی دارد.
طبعا باید جرات و همت فیلمساز را در رفتن به سراغ چنین سوژه ای ستود. سوژه ای که در نگاه اول به نظر می رسد در بهترین حالت منجر به فیلمی خشک، کسالت بار و ندیدنی خواهد شد، اما خان جهانی با هوشمندی از این سوژه، فیلمی پرتنش و پرکشش ساخته که بعید است تماشاگری را خسته و ناراضی از سالن بیرون بفرستد.
"آزادراه" مستند مهمی است که می تواند جریان ساز و اثرگذار باشد به شرط آنکه توسط مردم و مسوولان، خوب دیده شود.
* رییس انجمن منتقدان و نویسندگان سینمایی و سردبیر ماهنامه هنر و تجربه