فصل پاییز به نام‌های «پادیز، پاذیز، خزان» نیز در ایران باستان شناخته شده است. نام پسین یا تیرماه در ادبیات فارسی و از جمله شاهنامه فردوسی به همه فصل پاییز اطلاق شده و امروز نیز در تاجیکستان و شمال افغانستان ادامه دارد. از آنجایی که ایرانیان در طول سال روزهای بسیاری را جشن می‌گرفتند این جشن‌ها در پاییز و به ویژه ماه مهر نیز برگزار می‌شده است.
جشن میتراکانا، سال نو هخامنشی، مهرگان
به گزارش ایسنا، جشن میترایی در ستایش و گرامیداشت میترا در نخستین ماه سال هخامنشی برابر با مهر ماه و در زمان‌های بعدتر در روز شانزدهم مهرماه برگزار می‌شده است. ابوریحان بیرونی از این روز با عنوان «نیم سرده» (نیمه سال) نام برده است. جشن«مهرگان» نیز در اصل در چنین روزی بوده که بعدها به شانزدهم مهرماه منتقل شده است. در ادبیات کهن پارسی نیز همواره جشن مهرگان با نخستین روز فصل پاییز برابر دانسته شده است.
این روز در زمان هخامنشیان روز آغاز سال نو نیز بوده است. امروزه نیز سنت کهن آغاز سال نو از ابتدای پاییز با نام «سال وِرز» در تقویم محلی کردان مُکری مهاباد و طایفه‌های کردان شکری باقی مانده است. در تقویم محلی پامیر (در دوناحیه ونج و خوف) از نخستین روز پاییز(تیرماه) با نام نوروز«تیر ماه» یاد می‌کنند. آغاز پاییز به عنوان آغاز سال نو زراعی همچنان در میان کشاورزان رایج است.
جشن مهرگان قدمتی به اندازه‌ی ایزد منسوب به خود دارد. تا آنجا که منابع مکتوب موجود نشان می‌دهد دیرینگی این جشن دست کم به دوران فریدون باز می‌گردد. شاهنامه فردوسی به صراحت به این جشن کهن و پیدایش آن در عصر فریدون اشاره کرده است:
به روز خجسته سرِ مهرماه/ به سر بر نهاد آن کیانی کلاه
طبق سروده‌ی فردوسی، زمان برگزاری جشن مهرگان در آغاز ماه مهر و فصل پاییز بوده است و این شیوه دست کم تا پایان دوره‌ی هخامنشی و احتمالا تا اواخر دوره‌ی اشکانی نیز دوام داشته اما از این زمان و شاید در دوره‌ی ساسانی، جشن مهرگان به شانزدهم ماه مهر منتقل می‌شود.
منسوب داشتن جشن مهرگان به نخستین روز ماه مهر در آثار دیگر ادبیات پارسی نیز دیده شده است. برای نمونه این بیت از ناصر خسرو که هر دو جشن نوروز و مهرگان را به هنگام اعتدالین می‌داند: نوروز به از مهرگان،گرچه،هر دو زمانند،اعتدالی.
دلیل برگزاری جشن مهرگان در آغاز مهرماه و اصولا نام گذاری نخستین ماه فصل پاییز به نام مهر، این است که در دوره‌هایی از دوران باستان و از جمله در عصر هخامنشی آغاز پاییز، آغاز سال نو بوده است و از همین روی نخستین ماه سال را به نام مهر منسوب کرده‌اند.
تثبیت آغاز سال نو هنگام اعتدال پاییزی با نظام زندگی مبتنی بر کشاورزی ایرانیان بستگی کامل دارد. می‌دانیم که سال زراعی از اول پاییز آغاز و در پایان تابستان دیگر خاتمه می‌پذیرد. قاعده‌ای که هنوز هم در میان کشاورزان متداول است و در بسیاری از نواحی فلات ایران جشن‌های فراوان و گوناگونی به مناسبت فرا رسیدن مهرگان و پایان فصل زراعی برگزار می‌شود. شاید بتوان شیوه‌ی سال تحصیلی امروزی را باقی مانده‌ِ گاه شماری کهن میترایی / مهری دانست.
جشن مهرگان در عصر هخامنشی در آغاز سال نو، یعنی درنخستین روز از ماه مهر برگزار می‌شده است در گزارش‌های مورخان یونانی و رومی از این جشن با نام«میثرکنه/میتراکانا» یاد شده است و نام ماه مهر در کتیبه‌ی میخی داریوش در بیستون به گونه‌ی «باگیادئیش» (با گیادی/بغیادی) به معنای احتمالی «یاد خدا» آمده است. «کتسیاس»، مورخ و پزشک اردشیردوم پادشاه هخامنشی، نقل کرده است که دراین جشن ایرانیان با پوشیدن ردای ارغوانی رنگ و همراه با دسته‌های نوازندگان به پایکوبی می‌پرداخته‌اند.
به گمان نگارنده، نقش گل‌های دایره‌ای شکل با دوازده و هشت گلبرگ در تخت جمشید می‌تواند نشانه‌ای از مهر باشد؛ چرا که در پیرامون ستاره‌ی قطبی (چه ستاره‌ی قطبی امروزی و چه باستانی) دوازده صورت فلکی تشکیل دهنده‌ی برج‌های دوازده گانه و نیز هشت صورت فلکی پیراقطبی، در گردشی همیشگی‌اند.
فیثاغورث در سفرنامه‌ی منسوب به او شرح می‌دهد که پرستندگان ستاره‌ای درخشان که آن را میترا می‌نامیدند،در غاری تاریک که چشمه‌ِ آبی در آنجا جریان داشت و نقش صورت‌های فلکی بر آنجا نصب شده بود،حاضر می‌شدند و پس از انجام مراسم گوناگون که نقل نکرده،نانی می‌خوردند.
آن گونه که از گفتار ثعالبی در «غُرَر اخبار ملوک فُرس و سیرِهم» دریافت می‌شود، گمان می‌رود که در زمان اشکانیان نیز جشن مهرگان با ویژگی‌های عصر هخامنشی برگزار می‌شده است.
زمان برگزاری جشن مهرگان در دوره‌ی هخامنشی و به احتمال قدیم‌تر از آن،در نخستین روز ماه مهر بوده و اکنون حدود دو هزار سال است که این جشن به شانزدهمین روز این ماه در گاه شماری ایرانی منسوب است. اما این زمان در میان اقوام گوناگونی که از تقویم‌های محلی نیز بهره می‌برند،متفاوت است برای نمونه، زمان این جشن در گاه شماری طبری / تبری و نیز در گاه شماری سنتی یزدگردی زرتشتیان، فعلا برابر با حدود نیمه‌ِ بهمن ماه و در گاه شماری دیلمی برابر با سی ام بهمن ماه است. در متون ایرانی از مهرگان دیگری به نام مهرگان بزرگ در بیست و یکمین روز مهرماه نام برده شده که احتمالا تاثیر تقویم خوارزمی باستان بوده است.
از آنجا که در تقویم خوارزمی،آغاز سال نو از ششم فروردین ماه محاسبه می‌شده است، زمان برگزاری همه مراسم سال پنج روز دیرتر بوده و در نتیجه جشن مهرگان به جای شانزدهم مهر در 21 مهر(رام روز) برگزار می‌شده است و از آن جا که در «برهان قاطع» نام مهرگان برای یکی از مقام‌ها و لحن‌های موسیقی سنتی ایران آمده است و هم چنین در میان دوازده مقام نام برده شده در کتاب «موسیقی کبیر» ابونصر فارابی نیز مقام یازدهم با نام مهرگان ثبت شده است و نیز نظامی گنجوی در منظومه‌ی «خسرو وشیرین» نام بیست و یکمین لحن از سی لحن نام برده شده را «مهرگانی» نوشته است؛ گمان می‌رود که در دوران گذشته در جشن مهرگان موسیقی ویژه‌ای اجرا می‌شده است که ما از جزئیات آن بی‌اطلاعیم.
از مجموع منابع موجود، همچون نگاره‌ها و متون باستانی و نوشته‌های مورخان و دانشمندان قدیم ایرانی و غیر ایرانی(مانند فردوسی، بیرونی، ثعالبی، جهانگیری، اسدی طوسی،هرودوت،کتسیاس و فیثاغورث و نیز آثار شاعران و ادیبانی مانند رودکی، فرخی، منوچهری و سعدسلمان) دریافته می‌شود مردمان در این روز تا حد امکان با جامه‌های ارغوانی یا دست کم با آرایه‌های ارغوانی گرد هم می‌آمده‌اند؛ در حالی که هر یک، چند «نبشته‌ی شادباش» در میان سفره‌ی مهرگانی که از پارچه‌ای ارغوانی رنگ تشکیل شده بود؛ گل «همیشه شکفته» می‌نهادند و پیرامون آن را با گل‌های دیگر آذین می‌کردند.امروزه نمی‌دانیم که آیا گل همیشه شکفته، نام گلیبه خصوص بوده است یا نام عمومی گل‌هایی که برای مدت طولانی و گاه تا چندین ماه شکوفا می‌مانند در پیرامون این گل‌ها،چند شاخه درخت گز، هووم یا مورد نیز می‌گذاشته‌اند و گونه‌هایی از میوه‌های پاییزی که ترجیحا به رنگ سرخ باشد به این سفره اضافه می‌شد از جمله میوه‌هایی مانند:سنجد، انگور،انار، سیب، به،ترنج ،بالنگ،انجیر، بادام، پسته،فندوق، گردو،کنار، زالزالک، ازگیل، خرما، و بو داده‌ها همچون تخمه و نخودچی.
دیگر خوراکی‌های خوان مهرگانی عبارت بود از آشامیدنی و نانی مخصوص. نوشیدنی از عصاره گیاه «هئومه/ هووم» که با آب یا شیر رقیق شده بود، فراهم می‌شد و نان مخصوص مهرگان از آمیختن آرد هفت نوع غله‌ی گوناگون تهیه می‌شد. غله‌ها و حبوباتی مانند گندم،جو، برنج، نخود،عدس،ماش و ارزن. دیگر لازمه‌های سفره‌ی مهرگان عبارت بود از جام آتش یا نونکچه شمع، شکر، شیرینی، خوردنی‌های محلی و بوی‌های خوش مانند گلاب،آنان پس از خوردن نان و نوشیدنی، به موسیقی و پایکوبی‌های می‌پرداخته‌اند.
شعله‌های آتشدانی برافروخته پذیرای خوشبوهایی مانند اسپند و زعفران و عنبر می‌شد و نیز گیاهانی چون هووم که موجب خروشان شدن آتش می‌شوند. از آنجا که نشانه‌های بسیاری، همچون تندیس‌ها،کتیبیه‌ها و سنگ نگاره‌ها(از جمله نگاره‌های میترا در نمرود داغ و کوماژن) از رواج آیین مهر در آسیای صغیر(آناتولی) حکایت می‌کند،بعید نیست که «سماع» عارفانه‌ی پیروان طریقه‌ی«مولویه» در شهر قونیه امروزی، ادامه‌ی دیگرگون شده‌ی همان پایکوبی یا ارغشت‌های میترایی باشد.
روش هشانا
نخستین روز و دومین روز از ماه تیشری عبری جشن «روش هشانا» به معنی آغاز سال یهودی است. این عید را «روز داوری» یا «روز یادبود» یا «روز نواختن شوفار» نیز می‌نامند. بنابر باور یهودیان این عید روز آفرینش حضرت آدم است و در سرنوشت هر کسی در سال نو رقم می‌خورد. از این رو برای کلیمیان ایران، دو روز روش هشانا تعطیل است و آنان با رفتن به کنیساها و برپایی مراسم ویژه، سرنوشت نیک و سعادتمندانه را از خداوند درخواست می‌کنند.
نام «روز یادبود» که به سال نو یهودی اطلاق می‌شود به خاطر آن است که یهودی از خالق خود می‌طلبد که برای نسل حضرت ابراهیم، قربانی کردن اسحق پسرش را به یاد آورد و نام «روز نواختن شوفار» نیز به خاطر شوفار (بوقی از شاخ قوچ) است که در کنیساها در این روز نواخته می‌شود. در شب این جشن خوراکی‌های ویژه‌ای می‌خورند که از دیدگاه معنی عبری آن‌ها جنبه نمادین دارند. سیب و عسل، کدو، لوبیا، گوشت کله‌ی بره،چغندر، انار شیرین از جمله این خوراکی‌هاست.
جشن کاشت
از هرمزد تا سپندارمذ برابر با 1 تا 5 مهر ماه در گاهشمار ایرانی جشن کاشت
در برخی از شهرها و روستاهای ایران به ویژه در «مهاباد» آذربایجان غربی
برگزار می‌شود. کیسه‌هایی از حبوبات و بذرهای مختلف را از شاخه‌های درخت
کوچک خشکیده ای آویزان کرده و آن را آتش می‌زنند، کیسه‌ای که زودتر از همه
بسوزد نمونه‌ی محصول کشت بیشتر قرار می‌دهند.
جشن تیرگان سوم
سیزدهم مهر یکی دیگر از جشن‌های تیرگان است که در گرامیداشت ستاره باران آورِِ تیشتر در خوارزم باستان به نام «چیری روچ یا تیر روز» نامیده می‌شده است. ادامه و نشانه های این جشن همچنان در آیین قالیشویان اردهال در غرب کاشان دیده می‌شود. نیایشگاه اردهال باید یکی از معابد تیشتر در ایران باستان بوده باشد و در بسیاری از باورهای ایرانی بین دعای باران و تابوت یا شستشوی مردگان پیوندهایی وجود دارد.
سوکوت یا عید سایبان‌ها
15 مهرماه برابر با 15 ماه عبری تیشتری آغاز جشنی به نام «سوکوت» یا عید «سایبان ها» در بین یهودیان ایران است. سوکا جشنی است که به مناسبت خروج بنی اسرائیل از مصر و به یاد الطاف خداوند به قوم بنی اسرائیل در صحرای سینا برگزار می‌شود.
جشن مغوژتی (مغ‌کشان)
جشنی است هخامنشی در روز شانزدهم مهرماه که از جزئیات آن اطلاعی در دست نیست و ظاهرا به معنای مُغ کشان است.
جشن رام روزی(پیروزی کاوه و فریدون بر ضحاک)
این جشن 21 مهرماه برگزار می‌شده است. روز غلبه‌ی کاوه و فریدون بر ضحاک. نام خوارزمی این جشن و روز را ابوریحان بیرونی «رام روچ» ثبت کرده است.
در این گزارش از مطالب کتاب «جشن‌های ایران باستان» نوشته محمد حسین موسوی و «جشن‌های فراموش شده ایران باستان» به نگارش بهروز بیگوند استفاده شده است.