ما مردم شهرنشین که از صبح علی‌الطلوع تا پاسی از شب، پیوسته در محاصره انبوهی از ساختمان‌ها و ماشین‌ها و ابزارها عمرمان را می‌گذرانیم، آنقدر از طبیعت و واقعیت زندگی در این دنیای بزرگ دور شده‌ایم که گاهی یادمان می‌رود شهری که در آن زندگی می‌کنیم، گوشه‌ای کوچک از این دنیاست و ذره‌ای بی‌مقدار در برابر عظمت هستی.
از همین روست که امروزه در شهرهای بزرگ و بویژه پایتخت های بیشتر کشورهای جهان، سازه هایی برای ترویج علم با انگیزه رونق بخشی به گردشگری تعبیه شده تا ضمن پر کردن اوقات فراغت شهروندان، لحظاتی آنها را از روزمرگی این دنیای پر هیاهو جدا کند و به دل طبیعت، به زیر آب و به ژرفای آسمان ها ببرد تا در مدتی کوتاه از شگفتی های دنیای علم نکاتی به آنها بیاموزد. باغ وحش ها ، آکواریوم ها، با غ های گیاه شناسی، نمایشگاه های گل و گیاه و آسمان نماها با همین رویکرد در شهرهای بزرگ جهان در سطحی از استانداردهای مطلوب ساخته می شوند تا پلی باشند بین ما و طبیعتی که از آن جدا شده ایم. در این نوشتار در حالی عملکرد بزرگ ترین آسمان نمای ایران را ارزیابی می کنیم که حدود یک سال از آغاز به کارش می گذرد.
آسمان نما و رصدخانه هر دو بناهایی هستند که غالبا با گنبدهایشان شناخته می شوند؛ اما کارکرد گنبد آسمان نما با گنبد رصدخانه که زیر آن تلسکوپی برای رصد اجرام آسمانی پیش بینی شده متفاوت است. آسمان نما (Planetarium) ساختمانی است با سقفی به شکل نیمکره که داخلش از پروژکتوری برای نمایش ستاره ها روی سقف استفاده می شود تا نمایی شبیه سازی شده از آسمان شب را برای مردم شهرنشین ـ که شاید فرصت تماشای منظره واقعی آسمان پرستاره را در خارج از شهر نداشته اند ـ شبیه سازی کند. آسمان نماها ابعاد مختلف و انواع گوناگون دارند. پیشتر تجربه ما در تهران از یک آسمان نمای بزرگ به آسمان نمای خیابان معلم که متعلق به سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح است، محدود می شد و البته تعدادی آسمان نمای چتری در مراکز کانون پرورش فکری و آسمان نماهای رومیزی که در رده ابزارهای کمک آموزشی قرار می گیرند. سرانجام مهر سال گذشته به همت شهرداری تهران، آسمان نمایی بزرگ و مجلل، در قلب پایتخت در محوطه بین پارک آب و آتش و پارک نوروز در اراضی عباس آباد تهران افتتاح شد. بنایی بغایت زیبا با معماری ای که از بالا شبیه به خورشید دیده می شود.
تجربه بازدید از گنبد مینا
حدود دو هفته پس از افتتاح گنبد مینا و در شرایطی که هنوز بازدید عمومی از آن به طور مفصل راه اندازی نشده بود به همراه جمعی از نویسندگان و روزنامه نگاران در حوزه نجوم بازدید اختصاصی از گنبد داشتیم. آن زمان پروژکتور استاربال (Star Ball) که وظیفه اصلی نمایش با کیفیت ستاره ها و شبیه سازی آسمان شب را در آسمان نما به عهده دارد هنوز در مرکز گنبد قرار نگرفته بود و نمایش ستاره ها با پروژکتورهای 4K به صورت نرم افزاری انجام می شد. مسئولان گنبد می گفتند بزودی قرار است استار بال تهیه و زیر گنبد نصب شود. جذابیت آن سازه برای من که پیش از آن تجربه بازدید از دو آسمان نمای مدرن در شهرهای پکن و لیسبون را داشتم، آنقدر مطلوب بود که بتوانم اشکالات جزئی در فرم نمایش ستاره ها در برخی قسمت ها به صورت دوتایی و ایراد در متن صوتی فیلم ها را در مورد چنین بنای تازه تأسیسی نادیده بگیرم. در نظر داشته باشیم آسمان نما و مرکز علم گنبد مینا در اوج تحریم ها و در شرایطی در کشور راه اندازی شده که تا قبل از آن بجز دو آسمان نمای متعلق به ارتش، تقریبا بیشتر آسمان نماها به علل گوناگون که مهم ترین آنها نبود نیروی متخصص است یا هنوز نصب نشده اند یا این که بلااستفاده مانده اند. حالا که در آستانه یک سالگی این بنای ارزشمند هستیم، در شرایطی که انتظار می رفت این مرکز در این مدت پخته تر و اشکالات و کاستی های اولیه آن برطرف شود، می بینیم برخی ایرادهای تازه نیز به فهرست قبلی افزوده شده است.
قلب گنبد مینا کجاست؟
مهندس احمد دالکی، از پیشگامان ترویج نجوم در ایران و از طراحان مرکز علوم و ستاره شناسی و رصدخانه آموزشی زعفرانیه است. وی که تا امروز از آسمان نماهای متعدد جهان بازدید داشته، در گفت وگو با جام جم ضمن تقدیر از اقدام ارزشمند شهرداری تهران در راه اندازی و راهبری گنبد مینا درباره این مجموعه می گوید: اصولا در آسمان نماها برای نمایش منظره آسمان از پروژکتورهای دمبلی شکل در فرم قدیمی یا پروژکتورهای دیجیتالی در شکل جدیدتر آن استفاده می شود که به صورت هیدرولیک بالا و پایین می روند. این پروژکتور اصلی است که اصولا به آسمان نما هویت می دهد. با این حال در دیداری که از گنبد مینا داشتم این ابزار را ندیدم که امیدوارم مسئولان در صدد برطرف کردن این نقص باشند.
دکتر محمدتقی میرترابی، اخترفیزیکدان و عضو هیات علمی گروه فیزیک دانشگاه الزهرا که از چهره های دانشگاهی فعال در حوزه ترویج نجوم است، در گفت وگو با جام جم در خصوص اهمیت استفاده از استاربال می گوید: شاید فناوری این نوع خاص پروژکتورها وضوح بسیار بالایی را ایجاد کند، ولی با توجه به پیشرفت فناوری دیجیتال در دهه اخیر بعید می دانم امکانی وجود داشته باشد که پروژکتورهای فعلی دیجیتال 4K نتوانند آن را پوشش دهند. به نظر من اشکالات جزئی برای عمده مخاطبان چندان به چشم نمی آید.
من فکر می کنم مردم وقتی به گنبد مینا مراجعه می کنند چیزی فراتر از انتظار خود را می بینند. البته ممکن است ظرفیت های متعددی در این آسمان نما هنوز فعال نشده باشد؛ اما کاری که تا همین مرحله پیش رفته است نیز اقدامی مؤثر از سوی شهرداری برای ترویج علم در تهران به عنوان یکی از کلانشهرهای جهان بوده است. بویژه در شرایطی که نمونه های معطل مانده و به نتیجه نرسیده زیادی از ساخت آسمان نما در کشور وجود دارد.
سیاوش صفاریان پور، برنامه ساز علمی، تهیه کننده و مجری طولانی ترین مجموعه علمی تاریخ تلویزیون ایران به نام آسمان شب، طبیعت فراموش شده است. او به واسطه سال ها تلاش در حوزه های مختلف ترویج علم، برنده دهمین دوره جایزه ترویج علم ایران نیز شده است. صفاریان پور وجود پروژکتور اصلی در مرکز گنبد را نکته تکمیل کننده گنبد مینا می داند و ادامه کار نمایش در آسمان نما با وضع فعلی را به دور از استانداردها در شرایطی ابتدایی قلمداد می کند. صفاریان پور می گوید: معماری و فناوری به کار رفته در گنبد مینا عالی است. اما محصول نهایی که ارائه می شود از آنچه از این مجموعه انتظار می رود فاصله زیادی دارد. مسلما بیشتر مخاطبان عمومی چون پیش از این نمونه مشابهی از یک آسمان نمای مدرن ندیده اند، نمی توانند درباره کیفیت آنچه می بینند قضاوت کنند. اگر شرایط آسمان نمای فعلی را با نمونه های مشابه اش در دنیا مقایسه کنیم، می بینیم سطح استانداردهایی که ادعا می شود پایین تر است. برای آسمان نمایی با این عظمت استفاده از پروژکتور استاربال در مرکز گنبد یک ضرورت است و نمی توان کار را با فناوری پروجکشن که در آسمان نماهای کوچک و پرتابل هم قابل استفاده است پیش برد. ما درباره آسمان نمایی صحبت می کنیم که ادعای بزرگ ترین آسمان نمای خاورمیانه یا دست کم ایران را دارد. صفاریان پور معتقد است وقتی نمایش آسمان در یک آسمان نمای بزرگ با نرم افزاری انجام شود که مردم عادی هم می توانند آن را در رایانه خود داشته باشند، آن وقت خاصیت جادویی آسمان نما دیگر برای بیننده اثری نخواهد داشت. اگر از واژه آسمان نما برای بنایی با آن عظمت و معماری زیبا استفاده می کنیم، تصویری که داخل گنبد نمایش داده می شود هم باید کیفیتی در حد همان عمارت و شاخص های یک آسمان نمای مدرن داشته باشد؛ ستاره هایی که به صورت نقاط ریز نمایش داده می شوند، جادوی تصویر و جلوه های بصری جذاب. این آسمان نما قطعا با سینمای سه بعدی تفاوت دارد. در حال حاضر ستاره ها در بعضی بخش های گنبد به صورت دوتایی دیده می شود و اشکالات علمی در فایل صوتی وجود دارد.
با این حال وجود این اشکالات را مدیرعامل گنبد مینا رد می کند و بیان آن را ناشی از مقایسه گنبد 18 متری آسمان نما با تلویزیون های خانگی می داند و معتقد است: استفاده از عینک های سه بعدی طبیعتا وضوح تصویر را تا 30 درصد کاهش می دهد و اشکال فایل صوتی در حد اشتباه در تلفظ فتحه و کسره است.
ارائه توضیحات زنده در آسمان نما تداعی گر سبک نقالی
در حال حاضر ارائه توضیحات پیرامون آنچه آسمان شب بر سقف داخلی گنبد مینا به نمایش در می آید به صورت زنده و توسط یک کارشناس باتجربه انجام می شود. در این خصوص مهندس دالکی معتقد است: ضبط شده بودن فایل صوتی توضیحات، یک روش جاری استاندارد است که به صورت خودکار همراه با یک موسیقی ملایم و متناسب با فرهنگ هر کشور در آسمان نماهای بزرگ جهان معمولا در سه تا چهار سطح مختلف برای مخاطبان از گروه های سنی و با سطوح تحصیلات مختلف تهیه و ارائه می شود. در این حالت امکان ارائه همان برنامه بدون کم و کاست به زبان های دیگر هم از طریق گوشی وجود خواهد داشت و در پایان حاضران می توانند سوالات خود را از کارشناسی که در گنبد حاضر است بپرسند.
اما صفاریان پور بنا به تجربه اش در ارتباط رودررو با مخاطبان، ارائه توضیحات به صورت زنده در گنبد مینا را یک مزیت ممتاز برای این مجموعه می داند و معتقد است: کارشناس نجوم گنبد مینا در این حالت می تواند با شرایطی که از حاضران و طیف سنی و تحصیلی آنها در سالن می بیند، سطح ارائه توضیحات علمی در حین نمایش را متناسب با مخاطبان تنظیم کند. ما زمانی بهتر است سراغ شیوه ضبط شده توضیحات برویم که بر اساس مدت ها ارائه زنده به یک سطحی از استاندارد متناسب با مخاطب ایرانی گنبد مینا برسیم و آن گاه توضیحات را در چند سطح مختلف به صورت ضبط شده در عالی ترین حد ممکن ارائه دهیم. در غیر این صورت وقتی حس و حال منطبق با شرایط زمانی شخص کارشناس حاضر در سالن ضمن اجرای زنده به مخاطبان القا می شود، قطعا ارتباط عمیق تری نسبت به یک نوار ضبط شده با مخاطب برقرار خواهد کرد. در نظر داشته باشیم سبک روایت گری نقالی از سال ها پیش در تار و پود فرهنگ ما ریشه دوانده و قطعا بازخورد زنده گرفتن از مخاطب بر شیوه ارائه می تواند اثر مطلوبی بگذارد.
پتانسیل راهروی جانبی گنبد
معمولا در حاشیه آسمان نماها، جایی که راهروی کناری اتاق اصلی آسمان نما محسوب می شود، ابزارهای آموزشی متعددی نصب می شود. این کار در حال حاضر به شکل بسیار محدودی در محوطه بزرگ داخلی انجام شده است، آن هم با چند ابزار به عاریت گرفته شده از موزه علم و فناوری. نمایشگاهی که بعید به نظر می رسد در نسل جوان امروزی که ده ها برنامه جذاب در گوشی و تبلت خود دارد، بتواند حداقلی از کنجکاوی را غلغلک دهد! کافی است برای نمونه از آسمان نمای پکن بازدید کنید تا از تماشای ده ها ابزار کمک آموزشی برای فهم مفاهیم مرتبط با کره آسمان، سیاره ها و سیاهچاله ها شگفت زده شوید. در این باره مهندس دالکی ضمن اشاره به تجربه خود در بازدید از آسمان نمای شهر مکزیکوسیتی می گوید: در آنجا مجموعه ای از تصاویر اخترشناسان جهان از فرهنگ های مختلف را دیدم که کنار هم به دیوار نصب کرده بودند. در میان آنها تصویری که بسیار شبیه به تصویر غیاث الدین جمشید کاشانی بود توجهم را به خود جلب کرد؛ آن هم برای من که از سوی دیگر کره زمین از آن آسمان نما بازدید می کردم. این تصاویر برای بازدیدکنندگان بسیار الهام بخش می تواند باشد.
صفاریان پور نیز معتقد است از این فضا باید به عنوان لابی برای جای دادن بازدیدکنندگان پر شمار استفاده کرد، یا از یک فضای نمایشگاهی باید بهره برد. هیچ کدام از این دو حالت هنوز رخ نداده و عملا این فضای عالی بلااستفاده مانده است. میرترابی در این باره می گوید: باید به ابزارآلات فعلی داخل گنبد خوراک علمی داده شود. فیلم های فعلی که در ویدئو وال ها نمایش داده می شود کم تعداد است که ظاهرا مشکلاتی در تأمین آنها از خارج از کشور وجود داشته است. همین طور اگر به سبک آسمان نماهای مشابه در جهان، نمایشگاهی از ابزارهای نجومی در کنار فروشگاهی که قابلیت عرضه وسایل ساده علمی و یادبودهای بازدید از آسمان نما را ارائه کند تا بازدیدکنندگان وقت بیشتری را در اطراف آسمان نما صرف کنند، قطعا به پربارتر شدن مجموعه کمک می کند.
گنبد مینا و ترویج علم
مناسبت ها و جشنواره های نجومی مانند روز جهانی نجوم در کشورهای مختلف یا جشنواره نجوم قشم در ایران متناسب با رویدادهای نجومی برگزار می شوند. علت این است که رخداد یک پدیده نجومی و انتشار اخبار آن از طریق رسانه ها مردم را آماده حضور در فضاهای علمی خواهد کرد. در چنین شرایطی است که برگزاری برنامه هایی مثل روز نجوم و شب یوری در ایران با استقبال مردم برگزار می شود. با وجود تجربه قریب به دو دهه اجرای برنامه های ترویج نجوم در ایران، مسئولان گنبد مینا در شرایطی که در بازه دهم تا شانزدهم مرداد هیچ رویداد نجومی بخصوصی در آسمان رخ نداده بود، به برگزاری یک جشنواره نجومی در گنبد مینا اقدام کردند. جشنواره ای متشکل از غرفه معرفی گنبد مینا و گالری تصاویر نجومی، دو فروشگاه از محصولاتی با طرح های نجوم، دو فروشگاه صنایع دستی و یک بوفه، تخفیف 30 درصدی در بازدید، کارگاه های رایگان در فضای باز و البته رصد عمومی آسمان شب (تقریبا محدود به سیاره زحل) با تلسکوپ. گویی زمان به عقب برگشته و تجربه ای از برگزاری برنامه های ترویج نجوم در ایران وجود ندارد.
پس از بازدید از جشنواره در گفت وگویی که با فاطمه فردین راد، مدیرعامل گنبد مینا داشتم، علت انتخاب بازه زمانی جشنواره را جویا شدم. وی در پاسخ گفت: در حقیقت جشنواره ما یک جشنواره تابستانه علمی است، با عنوان جشنواره نجوم؛ اینجا آسمان نما و مرکز علم است و هدف ما آشنایی مخاطبان با پیشینه عمیق علمی کشور ماست. اما سیاوش صفاریان پور که از این جشنواره تابستانی بازدید کرده معتقد است این برنامه بیشتر به «چند شنبه بازار» شبیه بوده تا یک جشنواره نجومی. وی فرم چیدمان و وجود غرفه های صنایع دستی غیر مرتبط در چنین جشنواره ای را در تضاد با شأن و جایگاه گنبد مینا می داند و می گوید: مطمئنم معماری که گنبد مینا را طراحی کرده، اگر منظره غرفه های جای گرفته در لابه لای شاخک های اطراف گنبد را می دید، قطعا از کرده خود پشیمان می شد.
فردین راد اوقات فراغت تابستان را زمان مناسبی برای برگزاری جشنواره نجوم دانست و تصریح کرد: ما برای برگزاری این جشنواره خواستیم سنت شکنی کنیم. در انتهای مرداد نیز جشنواره موشک آبی را خواهیم داشت. سیزدهم شهریور نیز به مناسبت روز ابوریحان بیرونی می خواهیم از ساعت آفتابی بهره برداری کنیم. وی در پاسخ به این که آیا زمان جشنواره های نجومی مشابه در دنیا به همین روش انتخاب می شود یا خیر اظهار بی اطلاعی کرد.
اما صفاریان پور در خصوص این سنت شکنی می گوید: زمانی این کار در ترویج علم جایز است که بتوانید مخاطب مرتبط با موضوع مورد نظر خود را جذب کنید. ابداع روش های جدید، چیزی است که مروجان علم در تمام دنیا سال هاست به دنبال آن هستند. البته قابل درک است که شاید گاهی یک بازه زمانی در تقویم کاری یک مجموعه قابلیت بهتری برای اجرای یک جشنواره را ایجاد کند. اما سنت شکنی در ترویج علم، چیزی است که در محتوا و شکل ارائه باید رخ بدهد، نه انتخاب یک بازه زمانی. در غیر این صورت با استقبال سرد جامعه روبه رو می شویم.
فردین راد بر مردمی بودن گنبد مینا و استقبال قابل توجه از آن تأکید دارد و می گوید: از هر کمک و همکاری استقبال می کنیم . وی می افزاید در سه ماهه اول امسال 11 هزار بلیت در گنبد مینا فروخته شده و 26 نفر هم در کلاس های آموزشی این مرکز شرکت کرده اند. این در حالی است که برنده جایزه ترویج علم ایران معتقد است: اگر استقبالی تا به حال از گنبد مینا شده، به علت خوش اقبالی این مجموعه در قرارگیری در یکی از بهترین نقاط گردشگری در کل ایران بوده است. کافی است به تعداد افرادی که حتی در روزهای غیرتعطیل به پارک آب و آتش مراجعه می کنند نگاه کنیم و ببینیم چند درصدشان مایلند از گنبد مینا بازدید کنند. آن وقت است که می بینید عدد 11 هزار بازدید کننده در سه ماه در مقایسه با تعداد زیلوهایی که مردم هر شب در محوطه پارک برای صرف شام پهن می کنند و البته ظرفیت های عظیم گنبد مینا برای ترویج علم چقدر ناچیز است. وی به طعنه می گوید: گنبد مینا یک اتومبیل رولزرویس است که در حد وانت از آن استفاده می کنیم. پتانسیل این سازه خیلی بیشتر از اینهاست. این وضع باعث می شود سطح توقع و سلیقه مردم از یک آسمان نمای مدرن پایین بیاید.
چقدر گنبد مینا را می شناسید؟
دکتر میرترابی معتقد است هنوز تبلیغات قابل ملاحظه ای برای آشنایی عموم با این مرکز علمی جذاب انجام نشده و بیشتر مراجعان پارک آب و آتش اصولا نمی دانند این بنای متفاوت چطور جایی است. وی می گوید: با توجه به جذابیت های گنبد مینا در صورت تبلیغات مناسب بویژه در صداوسیما حتما استقبال بهتری از طرف مردم صورت خواهد گرفت. صفاریان پور نیز ضمن تائید نظر دکتر میرترابی معتقد است: ترجمه واژه به واژه اصطلاح لاتین Science Centre به صورت مرکز علم برای این مجموعه موجب فاصله گرفتن مردم می شود. در فرهنگ عامه، مرکز علم جایی را در ذهن تداعی می کند که دانشمندان در آن مشغول کارند. وی می گوید اگر از اصطلاح «خانه علم» برای این مرکز استفاده می شد، شاید اقبال بالاتری در جلب توجه مردمی که تابلوی این مجموعه را می بینند نصیب خود می کرد. در ترویج علم باید به تطبیق فرهنگی توجه داشت؛ از تابلوی ورودی گرفته تا محتوایی که داخل گنبد ارائه می شود و البته غرفه هایی که در بیرون منظره ای زشت را ایجاد می کند.