رازهای شکل‌گیری بهمن

با فرا رسیدن فصل زمستان و سرما، حوادث طبیعی نیز جلوه‌ای متفاوت پیدا می‌کنند. آنچه از آن تحت عنوان بهمن برفی یاد می‌شود، فقط یک نمونه به ظاهر شناخته‌شده از این نوع است که هنوز رازهای ناگفته زیادی دارد. 

احتمالا در فیلم های کارتونی بارها شکل گیری بهمن را دیده اید، یک گلوله برفی کوچک که در سراشیبی شروع به غلتیدن می کند و لحظه به لحظه بر حجم آن افزوده می شود. اما بهتر است بدانید شکل گیری بهمن در واقعیت به هیچ وجه شباهتی با آنچه که در فیلم های کارتونی رخ می دهد، ندارد. کارل بیرکلند، مدیر مرکز مدیریت بهمن مونتانا درباره چرایی شکل گیری بهمن ها به بخش خبری نشنال ژئوگرافی گفت: «بهمن ها حوادث طبیعی فاجعه باری است که اغلب خود ما انسان ها ماشه آن را می کشیم. بر خلاف باور عام، بهمن حاصل غلتیدن یک گلوله برفی نیست؛ بلکه حاصل انبساط یا ارتجاع طویل یک توده بزرگ برف است که همچون صفحه یا ورقه ای از باقی مجموعه جدا شده و در سراشیبی به سمت پایین سرازیر می شود.» سوالات متعددی در مورد بهمن وجود دارد که در ادامه تلاش خواهد شد تا صرفا به پاره ای از آنها پرداخته شود.

رازهای تولد

تریسی ویلسون، نویسنده بخش علوم وبسایت Howstuffworks شکل گیری بهمن برفی را حاصل سه جزو کلیدی می داند: برف، سطح شیبدار و عاملی که به رهاسازی منجر شود. ویلسون می گوید: «لایه سست توده های عظیم برف اغلب بواسطه یخ یا شبنم یخ زده سطحی و عمقی شکل می گیرد. البته کریستال های تراش دار یا دانه های برف نیز در شکل گیری لایه های سست بی تاثیر نیست. اگر لایه سست شکل گرفته در توده برف نزدیک سطح باشد، «بهمن چه» پدیدار می شود. «بهمن چه» چیزی شبیه شن و ماسه هایی است که از تپه های شنی پایین می غلتد. در واقع این واژه اشاره دارد به آبشاری از برف پودری و سست که از نوک V شکل کوه به پایین سرازیر می شود. بهمن چه ها بسته به ابعادشان اغلب خسارات مالی و جانی جزئی را همراه دارد. اگر لایه سست در بخش عمقی تر توده برف تشکیل شود، می تواند بوقوع بهمن منجر شود که البته از نوع قبل بسیار خطرناک تر است. بهمن هایی از این نوع همچون صفحه یا تخته از کل توده جدا شده و با قدرت هرچه تمام تر به پایین سرازیر می شود. سستی لایه های زیرین گاهی به اندازه ای است که کل حجم توده برف را یکجا به پایین می کشد. باد یکی از عواملی است که می تواند در شکل گیری بهمن موثر باشد. از دیگر فاکتورهای تاثیرگذار در ریزش بهمن می توان به شیب، پوشش زمین، پوشش گیاهی، میزان بارش برف، شرایط جوی توفانی، جهت و درجه حرارت اشاره کرد.»

قدرت بهمن برفی

بهمن های بزرگ توده هایی متشکل از چند هزار تن برف، گل و سنگ است که سرعت آنها گاهی به حدود 200 کیلومتر بر ساعت می رسد. بهمن به طور متوسط هر ساله در جهان بیشتر از 150 نفر را به کام مرگ می کشد که اغلب این قربانیان را برف روب ها، اسکی بازان و گردشگران زمستانه تشکیل می دهند. آمارها نشان می دهد که بیشتر بهمن ها حاصل رانش برف های پودری خشک است و تلفات آنها نیز بالطبع کمتر است. اما در مقابل بهمن های عظیم می تواند حتی در پنج ثانیه رکورد سرعت 130 کیلومتر بر ساعت را هم بزنند. متاسفانه قربانیان بهمن های عظیم بندرت جان سالم بدر می برند. باید به خاطر داشت که وقوع بهمن معمولا در خلال یا حتی 24 ساعت پس از توفان های برفی محتمل تر است که بتواند 30 سانتی متر یا بیشتر برف تازه را بر روی سطوح ناپایدار بنشاند.

انواع بهمن

بهمن انواع گوناگونی دارد، اما در مجموع می توان بهمن ها را به دو گروه عمده تقسیم کرد: بهمن از نوع سست و سبک و بهمن از نوع صفحه ای یا تخته ای. گروه اول بهمن هایی است که انرژی خود را از یک نقطه آزاد می کند. این گروه توده های برفی سست، شُل و ناپایداری است که آغاز آنها از یک نقطه است و در حین سقوط به پایین رفته رفته دامنه پراکنش شان گسترده تر می شود. شکل این گروه از بهمن ها بیشتر شبیه قطره اشک است و لایه سستی که به ریزش این نوع بهمن ها منجر می شود، معمولا در سطح یا نزدیک به سطح قرار دارد. از شایع ترین انواع این بهمن ها می توان به بهمن های سست خشک و بهمن های سست آبکی اشاره کرد. گروه دوم بهمن ها که به نام تخته ای یا صفحه ای شناخته شده است، همان طور که از اسم شان برمی آید؛ قالب های بزرگ و به هم پیوسته از توده های برفی است که در ابتدا یک ترک یا شکستگی در آنها ایجاد می شود و سپس دامنه این ترک بزرگ تر می شود تا این که در نهایت یک صفحه بزرگ از توده جدا شده و در جهت شیب کوه به سمت پایین حرکت می کند. شکستگی نامنظم و بزرگی را که در توده برف ایجاد می شود اغلب با عنوان دیواره تاج می شناسند. درست است که توده برف در وهله نخست بسیار بزرگ است اما این صفحه یا تخته در حین سقوط به پایین دائم می شکند و کوچک تر می شود. لایه سستی که به پدیدار شدن این نوع بهمن ها منجر می شود، برخلاف بهمن های نوع اول در زیر لایه سطحی شکل می گیرد. ریزش این نوع بهمن ها مستلزم این است که یک لایه نسبتا منسجم از برف روی یک لایه نسبتاً سست بنشیند. زمانی که استرس وارد بر این صفحه از میزان تحمل فراتر باشد، به شکستگی و سپس سقوط توده عظیم برف منجر خواهد شد. جالب است که بدانید این نوع بهمن ها حتی می تواند زمانی شکل بگیرد که اسکی بازان درست بر فراز توده در حال اسکی کردن هستند.

نجات از بهمن

مجله نشنال ژئوگرافی در بخش اطلاع رسانی خود اعلام می کند که براساس آمارها 93 درصد قربانیان بهمن در صورتی زنده می مانند که بتوان 15 دقیقه پس از ریزش بهمن آنها را از زیر حجم انبوه برف خارج کرد اما پس از این مدت احتمال زنده ماندن قربانیان بسرعت کاهش پیدا می کند. در ادامه این گزارش خبری آمده که 45 دقیقه پس از سقوط بهمن 20 تا 30 درصد احتمال دارد که بتوان قربانیان را نجات داد و این همه در حالی است که پس از گذشت دو ساعت فقط احتمال زنده ماندن تعداد بسیار معدودی وجود خواهد داشت. موسسه تحقیقاتی اس ال اف یک مرکز تخصصی سوئیسی است که در زمینه برف و ریزش بهمن مطالعات گسترده ای انجام داده است. این موسسه اعلام کرده که بیشتر بهمن هایی که در جهان گزارش می شود، به نوعی ریشه در فعالیت های انسانی و بخصوص گردشگری دارد. تحقیقات این موسسه نشان داده که احتمال ریزش بهمن در شیب های شمالی و جنوبی به نسبت کمتر از دیگر شیب هاست. تریسی ویلسون، نویسنده بخش علوم وبسایت Howstuffworks نیز به این مساله اشاره می کند که مرگ ناشی از ریزش بهمن اغلب به یکی از این سه دلیل است: آسیب فیزیکی، خفگی و سرمازدگی. ویلسون می گوید: «تکنیک های مختلف نجات بر این تاکید دارد که باید پیش از توقف بهمن، محیط را ترک کرد. اما در صورتی که فرد نتواند از محیط خارج شود، باید حداکثر تلاش خود را انجام دهد تا در جوار تخته سنگ ها و دیگر پناهگاه های مطمئن پناه بگیرد. درختان در این گونه موارد معمولا قابل اعتماد نیست. بسته نگه داشتن دهان از جمله مواردی است که امکان بقا را افزایش می دهد. تجهیزات اسکی را در هنگام بهمن باید بسرعت رها کرد. زیرا می تواند باعث صدمات جدی تر شود. اما در مقابل نگه داشتن کولی پشتی حاوی غذا و کمک های اولیه یکی از ضروریات است. یکی از راه هایی که می تواند در هنگام ریزش بهمن به قربانی کمک کند، انجام حرکاتی مشابه شنا برای رسیدن به سطح و شناور ماندن در توده برف است. قربانیان بهمن اگر به خاطر داشته باشند که هنگام افت سرعت بهمن باید به سرعت دست ها و آرنج را در اطراف دهانشان نگه دارند تا بتوانند حتی الامکان فضای بیشتری را در برف برای تنفس خود ذخیره کنند در این صورت شانس زنده ماندنشان بسیار بیشتر خواهد شد. پرتاب لباس و... در این گونه موارد توصیه می شود تا احتمال نجات را توسط گروه نجات تقویت کند.»

بهمن های بزرگ در جهان

کوه های آلپ سوئیس از جمله بهمن خیزترین نقاط جهان است. تاریخ نشان می دهد که بزرگ ترین بهمن جهان 218 سال پیش از میلاد مسیح در سوئیس رخ داده است. در سال 1970 میلادی (1349ه. ش) زلزله ای به قدرت 9/7 ریشتر سواحل چیمبیته یکی از بزرگ ترین بندرگاه های پرو را لرزاند. این زلزله در عین این که چند هزار کشته برجا گذاشت، یخچال های بی ثبات کوهستان هواسکاران، یکی از پرشیب ترین نواحی کوهستانی آندز را نیز به لرزه درآورد. استرس حاصل از این زلزله در نهایت به وقوع دومین بهمن مهیب تاریخ منجر شد. بهمن مذکور شهر یونگای پرو را به طور کامل بلعید. حدود 25 هزار نفر از شهروندان این شهر به واسطه بهمن جان سپردند و فقط 350 نفر که موفق شده بودند خود را به بالای یکی از بلندی های کوهستان برسانند، زنده ماندند. سومین بهمن مهیب جهان در سال 1916 میلادی (1295 ه. ش) در دولومیتس واقع در شمال شرقی ایتالیا اتفاق افتاد. از این واقعه در تاریخ با عنوان جمعه سفید یاد شده و در نتیجه آن قریب ده هزار سرباز در زیر برف و یخ مدفون شدند. چهارمین بهمن بزرگ تاریخ در سال 1962 میلادی (1341ه.ش) و باز هم در کوهستان های آندز پرو اتفاق افتاد. مقامات پرو در آن زمان تمام تلاش خود را کردند تا هرچه سریع تر ساکنان روستای رانراهیرکا را از زیر بهمن نجات دهند اما بهمن بسیاری از راه های دسترسی را محدود کرده بود. آمارها نشان می دهد که حدود 2700 تا 4000 نفر از سکنه این منطقه در زیر بهمن مدفون شدند.

بهمن در ایران

مناطق کوهستانی ایران و تعدادی از جاده های بهمن خیز کشور از جمله محور کرج ـ چالوس در فصل زمستان و اوایل بهار گاه و بیگاه شاهد ریزش بهمن است. سقوط بهمن گاه تخریب بناها را هم در پی دارد. منطقه سیاه بیشه از این نظر شاید مثال ملموسی باشد. چندی پیش سقوط بهمن در این منطقه سبب شد تعدادی ویلا که از نظر شرایط توپوگرافیک در محدوده آسیب پذیر بود، تخریب شود. دماوند از نظر بهمن خیزی به نوعی شناخته شده است. جاده اصلی هراز، پلور، رینه و سایر مسیرهای دسترسی نظیر جاده لاسم از جمله رایج ترین مناطق بهمن خیز در این محدوده است. در کشور ما شاید هر ساله بیش از چند صد یا گاهی هزار بهمن کوچک و بزرگ در مناطق کوهستانی رخ می دهد. اما اغلب بهمن های جاده های اصلی و محدوده های مخصوص ورزش های زمستانی است که مورد توجه عموم قرار می گیرد. برداشت های نادرست از وضع جوی، توهم تجربه، رقابت و بسیاری مسائل دیگر باعث می شود که برخی از افراد در برابر این پدیده طبیعی سهل انگارانه عمل کنند و در نتیجه جان خود و تعدادی دیگر را براحتی در معرض مخاطره قرار دهند. اصل غافلگیری بهمن را نباید هیچ گاه از خاطر برد. بی احتیاطی و بی توجهی به هشدارهای هواشناسی از جمله مهم ترین دلایلی است که می تواند خطر بهمن را چند برابر کند. بسیاری از اسکی بازان برف های سبک را به دلیل حرکت راحت تر برای اسکی ترجیح می دهند. اما مساله اینجاست که فشار بدن انسان می تواند براحتی حجم عظیمی از برف را شکسته و بهمن پدید آورد. جدای از همه این موارد باید به خاطر داشت که حتی بوق زدن یا استفاده از مواد محترقه و پرصدا می تواند ماشه این سلاح پرقدرت را براحتی بکشد.

با سردتر شدن هوا و ریزش مداوم برف، احتمال سقوط بهمن نیز افزایش پیدا می کند. بهمن هیچ گاه تابع زمان نبوده و نیست. در عین حال پیش بینی آن هنوز به طور قطع امکان پذیر نیست. اما شناخت بهمن و دلایل شکل گیری آن می تواند کمک موثری برای پرهیز از تصمیمات اشتباه در زمان های اشتباه باشد.