عصر ایران؛ مهرداد خدیر- سال جدید تحصیلی دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی و پژوهشی کشور روز سه شنبه 15 مهر ماه با حضور و سخنان رییس جمهوری در دانشگاه تهران آغاز شد. با توجه به تاکید آقای روحانی بر شادی و نشاط در محیط دانشگاه ها می توان پیشنهاد داد هر سال به جای 15 مهر یک روز بعد و در 16 مهر که مقارن با جشن مهرگان است آیین رسمی آغاز سال تحصیلی جدید دانشگاه ها برگزار شود ولو ترم تحصیلی زودتر آغاز شده باشد.
ممکن است این پیشنهاد با سه خرده (انتقاد) رو به رو شود: نخست این که نوعی باستان گرایی تصور شود حال آن که با این منطق درباره نوروز نیز می توان – و البته نمی توان و نباید- چنین داوری کرد.
دیگر این که گمان رود رواج آیین زردشتی است حال آن که در تقویم زردشتیان دهم مهرماه به عنوان مهرگان، جشن گرفته می شود ونه 16 مهر. خرده یا ابهام سوم هم این است که چنانچه با مناسبت های مذهبی اسلامی و خاصه شیعی مقارن شود چه باید کرد؟
پاسخ این پرسش نیز ساده است. مگر اتفاق نیفتاده که نوروز با محرم یا رمضان هم زمان شده ضمن این که مهرگان باستانی یک هفته به طول می انجامید ( از 10 تا 16 مهر) حال آن که اکنون تنها صحبت از یک روز – 16 مهر – است.
از سوی دیگر چنین تقارن هایی سابقه داشته و چنان که در ادامه خواهید دید ابوالفضل بیهقی از هم زمانی آن با روز عرفه گفته است.
جشن مهرگان یک ویژگی منحصر به فرد هم دارد: از یک طرف تمام ایرانی است و از سوی دیگر چون واژه مهرگان به زبان عربی راه یافته و به «مهرجان» بدل شده (که در زبان عربی به معنی مطلق جشن و جشنواره و فستیوال به کار می برد) جدایی افکنانه نیست.
هر چند از16 مهر گذشتیم و موسم جشن مهرگان نیزسپری شده اما به بهانه این پیشنهاد نقل بخش هایی از مقاله همکارمان (علیرضا افشاری) مناسبت دارد؛ مقاله ای که بسیار مفصل تر و خواندنی تر بود اما چون به بهانه ای دیگر منتشر می شود تنها بخش هایی از آن می آید:
- این جشن بزرگ به روایتی در روز مهر از ماه مهر یعنی شانزدهم مهرماه ــ که با گاه‌شماری کنونی زرتشتیان دهم مهرماه می‌شود ــ و به سخن فردوسی بزرگ در نخستین روز از ماه مهر آغاز می‌شد و به مدت شش روز ادامه می‌یافت.
-بر پایه روایت تاریخ‌های دوران اسلامی، روز آغاز جشن را «مهرگان عامه» می‌نامیدند و همگان از آن بهره می‌بردند و شادمانی می‌کردند و روز انجامِ آن را «مهرگان خاصه»، که گویا ویژه خاندان پادشاهی بوده است. از این رو، می‌توان آن را قرینه نوروز گرفت که مراسم آن نیز بدین‌گونه بوده و به بارعام در نزد پادشاه ختم می‌شده است.
- می‌گویند در آن روزگار که سال به دو فصلِ تابستان بزرگِ هفت ماهه و زمستان بزرگ پنج ماهه بخش می‌شد، نوروز جشن بزرگ آغاز تابستان و مهرگان جشن بزرگ آغاز زمستان بود.
- اگر دانش ستاره‌شناسی را در نظر بگیریم خردمندانه آن است که هم‌چون نوروز که اعتدال بهاری را نشان می‌دهد مهرگان نیز در آغاز مهرماه نماینده اعتدال پاییزی باشد؛ هنگامی که روز و شب برابر می‌شوند. بر همین پایه، شب چله یا جشن یلدا هم می‌بایست قرینه باشد با جشن تیرگان، و همانطور که پژوهشگر گرامی، دکتر هوشنگ طالع، نوشته است این موضوع با اسطوره آرش که تیر خود را در بلندترین روز سال پرتاب کرد هم‌آهنگ خواهد شد.
- واژه مهر را چه به معنای مهر و عشق و محبت و دوستی بدانیم و چه به عنوان خورشید که هستی‌بخش است و گویا در روزگاران کهن پرستیده می‌شده یا ایزد نگاه‌بانِ پیمان که مهم‌ترین رکن در برقراری کنش متقابل انسانی است، به هر رو، نمادی برای آن می‌تواند بهانه‌ای نیکو باشد برای شادمانی و چه زیبا که حافظ هر سه معنی را در بیتی گرد آورده:
کمتر از ذره نیی، پست مشو، مهر بورز / تا به خلوتگه خورشید رسی، چرخ‌زنان
- بزرگان و دانشمندان ایران همراه توده مردم این آیین‌ها را پاس می‌داشتند. شهروزی درباره بیرونی سخت‌کوش و پرکار می‌گوید: «... دست و چشم و فکر او هیچ‌گاه از عمل بازنماند، مگر به روز نوروز و مهرگان، و یا برای تهیه احتیاجات معاش». و این مشابه است با آنچه درباره شاهان ایران گفته می‌شد که تنها در این روز بود که جامه ارغوانی به تن کرده و حق داشتند به سرحد مستی برسند.
- رودکی می‌فرماید:
ملکا جشن مهرگان آمد / جشن شاهان و خسروان آمد
جز به جای ملهم و خرگاه / بدل باغ و بوستان آمد
مورد بر جای سوسن آمد باز / می بر جای ارغوان آمد
تو جوانمرد و دولت تو جوان / می بر بخت تو جوان آمد
چنانچه از مستندات تاریخی برمی‌آید این جشن تا قرن‌ها پس از اسلام مانند نوروز با شکوه تمام همراه با آیین‌هایی ویژه خود، مانند چیدن خوان مهرگانی و آراستن آن با میوه و شیرینی، نواختن ساز و دهل و پخش آجیل ویژه موسوم به لرک و نان مخصوصی به نام لورگ، در میان بزرگان و توده مردم با سرور فراوان و شادباش‌گویی برگزار می شد و از ارج و قرب فراوانی هم برخوردار بود.
از سخن مسعود سعد سلمان می‌توان به اوج سرور، مهر و همدلی مردم در این روز پی برد:
روز مهر و ماه مهر و جشن فرخ مهرگان / مهر بفزای ای نگار ماه چهر مهربان
مهربانی کن به جشن مهرگان و روز مهر / مهربانی کن به روز مهر و جشن مهرگان
جام را چون لاله گردان از نیبد باده رنگ / وندر آن منگر که لاله نیست اندر بوستان
کاین جهان را ناگهان از خرمی امروز کرد / بوستان نو شکفته عدل سلطان جهان
همین شاعر در جایی دیگر سروده:
تا دایم است جنبش گردون و آفتاب / تا واجب است گردش نوروز و مهرگان
-از برگزاری مهرگان در دوره غزنویان آگاهی بیشتری در دست است. در شعرهای فردوسی، عنصری، فرخی و منوچهری وصف این جشن آمده است.
ابوالفضل بیهقی نیز از برگزاری آن در زمان سلطان محمود غزنوی ــ در سال‌های ۴۲۸، ۴۲۹ و ۴۳۰ هجری قمری ــ که خود شاهد بوده، خبر می‌دهد. وی می‌نویسد: «روز یکشنبه چهارم ذی الحجه سال ۴۲۸ به جشن مهرگان نشست و از آفاق مملکت هدیه‌ها که ساخته بودند پیش کش را، در آن وقت بیاوردند و اولیاء و حشم نیز بسیار چیز آوردند. و شعرا شعر خواندند و صِلت یافتند. پس از شعر به سر نشاط و شراب رفت و روزی خرم به پایان آمد».
او در جایی دیگر برگزاری مهرگان را در سال ۴۲۹، که همزمان با روز عرفه شده بود، چنین بیان می‌کند: «... و روز چهارشنبه نهم ذی الحجه به جشن مهرگان به نشست و هدیه‌های بسیار آوردند. و روز عرفه بود. امیر روزه داشت و کس را زهر نبود که پنهان و آشکارا نشاط کردی و دیگر روز عید اضحی کردند».
وی هم‌چنین از مهرگان سال ۴۳۰ و شرح برگزاری آن سخن می‌گوید.
هم‌زمانی مهرگان با آغاز سال تحصیلی می‌تواند دست‌مایه‌ای برای توجه دوباره به این جشن مهم فرهنگي شود. گویا در زمانی نه چندان دور نیز جشن آغاز رسمی سال تحصیلی دانشگاه تهران در دهم یا شانزدهم مهر برگزار می‌شده است.
چون اگه یادمون باشه، می خواستن نوروز را هم حذفش کنن.