مجموعه ی فرهنگی-تاریخی سعد آباد، با داشتن 18 کاخ بزرگ و کوچک متعلق به دوره های قاجار و پهلوی، یکی از بزرگ ترین و مهم ترین مجموعه موزه های ایران و تهران است که بازدید از آن در ایام نوروز می تواند خاطره انگیز باشد.
وقتی از هیاهو و شلوغی میدان تجریش دور می شوی، راحت می توانی صدای بارش باران بهاری را بشنوی. دیگر از بوق های پی در پی خودروها و ازدحام جمعیت شتابان به هر سو خبری نیست؛ هر چه هست آرامش و سکوتی است که تنها با آوای پرندگان یا وزش نسیمی که شاخه و برگ های چناران را به لرزش در می آورد، شکسته می شود. به دور دست ها که نظر می اندازی تابلویی سبز نمایان است که مجموعه ی فرهنگی- تاریخی سعد آباد را نشان می دهد. اینجا است که باور می کنی چرا سعد آباد نگین فخری بوده است از گذشته تا کنون.
به گزارش ایرنا،رسردر ورودی کاخ سعدآباد با آجرهای نخودی رنگ و شیروانی سبز رنگ، نشان از قدمت دور و دراز آن دارد. درست چند قدم مانده به در ورودی، سمت راست باجه ی فروش بلیت با تابلوی بزرگ هزینه ی هر بخش جهت بازدید از کاخ موزه ها به استقبال می آید.
زمان کوتاه است و مجال بازدید از کل مجموعه را در یک روز نمی دهد. تماشای بخش های اصلی و پربازدید این مجموعه مانند کاخ سفید، کاخ سبز، موزه ی برادران امیدوار و موزه ی هنرمند «حسین بهزاد» بخش انتخابی بازدید و تهیه ی گزارش است.
وقتی وارد محوطه ی مجموعه می شوی هنوز چند قدم از ساختمان روابط عمومی دور نشده یی که سربازی با دست اشاره به مینی بوسی می کند که درست در ابتدای سربالایی آماده ی حرکت به سمت کاخ ها است. اما آن هوای پاک بهاری با باران زیبایش وسوسه ی پیاده روی را در تو زنده می کند.
وقتی سربالایی سعد آباد را به مقصد رسیدن به کاخ سبز پیاده طی می کنی، در میانه ی راه چند تابلو راهنما به چشم می خورد که موزه های مختلف را به بازدیدکنندگان معروفی می کند؛ موزه هایی که پیش از این، کاخ های اختصاصی فرزندان محمدرضا شاه بوده اند.
این مکان امروزه با مجموعه ی 18 کاخ بزرگ و کوچک از دوره های قاجار و پهلوی، یکی از بزرگ ترین و مهم ترین مجموعه موزه های ایران است. مجموعه ی کاخ های سعدآباد عبارتند از: کاخ «شهوند» (کاخ موزه ی سبز فعلی)، کاخ سفید (کاخ موزه ی ملت)، کاخ اختصاصی (موزه ی تاریخ طبیعی پیشین که در اکنون در اختیار نهاد ریاست جمهوری است)، دفتر وزیر دربار شاهنشاهی یا کاخ سیاه (موزه ی هنرهای زیبا)، کاخ «شمس پهلوی» (موزه ی مردم شناسی)، کاخ «اشرف پهلوی» (موزه ی ظروف پیشین)، کاخ «ملکه ی مادر» (ساختمان جمهور)، کاخ «احمدرضا» (در اختیار نهاد ریاست جمهوری)، کاخ «بهمن پهلوی» پسر «غلامرضا پهلوی» (مرکز آموزش)، کاخ «شهرام» پسر اشرف پهلوی (موزه ی نظامی)، کاخ «فریده دیبا» (در اختیار نهاد ریاست جمهوری)، ساختمان محل سکونت «عصمت دولتشاهی» همسر «رضاشاه پهلوی» (موزه ی فرشچیان) کاخ های قدیم و جدید رضا پهلوی (موزه ی بهزاد و دفینه)، کاخ «فرحناز» و «علیرضا» فرزندان محمدرضا شاه پهلوی (موزه ی خط و کتابت میرعماد)، کاخ «لیلا» دختر محمدرضا شاه (موزه آبکار) و دفتر رییس تشریفات کاخ (موزه آب).
علاوه بر کاخ های یادشده و چندین ساختمان قدیمی دیگر، تاسیسات و امکانات دیگری همچون سالن های مرغداری و گاوداری، گلخانه ها، استخرها، چشمه سارها، زمین های تنیس و سالن بولینگ، سینما و آمفی تئاتر روباز در این مجموعه ی110 هکتاری وجود دارد.
این مجموعه همچنین دارای 12 قنات که هریک دارای عنوانی خاص است و هشت ورودیه برای عبور و مرور شاه و دربار در این مجموعه تعبیه شده بود.
این کاخ در میدان دربند واقع شده و در تمام ایام هفته به غیر از روزهای دوشنبه و ایام رسمی سوگواری از ساعت 9 صبح قابل بازدید است.
*** کاخ سبز پس از گذر از جاده ی زیبا که درختان چنار تا پایان مسیر همراهیت می کنند، به قدیمی ترین کاخ سعد آباد یعنی کاخ سبز (شهوند) با زیر بنای 1203 متر مربع محل زندگی رضا شاه که یکی از زیباترین کاخ های سلطنتی موجود در ایران است و در نقطه یی مرتفع، در شمال غربی مجموعه ی سعدآباد قرار دارد، می رسی.
بنا به گفته ی راهنمای کاخ، ساخت این بنای دو طبقه، از سال 1301 شمسی شروع و در سال 1307 به پایان رسید. نقشه ی این کاخ بوسیله ی استاد «جعفر کاشانی» طراحی شد و در تزیین آن از همه ی هنرمندان و استادان ایرانی بهره گرفته شد. فرش هایی که در اتاق ها پهن است نمونه یی از ابتکار و ظرافت هنرمندان ایرانی است.
پس از گذر از پله های ورودی و رد شدن از چهار ستون «عاج فیل»، «تالار آیینه» اثر استاد «جعفر خان معمار» نگاه هر بیننده را به خود جلب می کند و ناخواسته به سمت آن کشیده می شوی.
تمامی آیینه های این تالار، با گل هایی از گچ تزیین شده و با قالی 70 متری و زیبای مشهد که اثر «عبدالمحمد عمواغلی» است، فرش شده است. در این تالار، یک دست مبل کوبلن دوز کار دست، مربوط به دوره ی قاجار قرار دارد. میز وسط تالار، کار کشور فرانسه و متعلق به قرن 18 میلادی است. پرده یی نقره فام به چوب پرده یی منبت کاری شده که پنجره ی تالار را مزین می کند از شاخصه های هنری این بخش است.
از ویژگی های این تالار، همخوانی نقش وسط فرش، با طرح سقف است که با ابریشم خاص و ریز بافت، به مدت هفت سال (سالهای 1301 تا 1307 خورشیدی) توسط هنرمندان مشهد بافته شد.
از دیگر وسایل با ارزش این کاخ، می توان به مجسمه ها و مبل های دوره ی «لویی شانزدهم» پادشاه فرانسه و نیز دو میز کنسول مربوط به دوره ی «ناپلئون بناپارت» اشاره کرد.
طرف راست سالن آیینه کاری دو اتاق وجود دارد که یکی از آنها اتاق کار رضا شاه است. دیوار این اتاق به ارتفاع یک متر به هنر خاتم کاری مزین شده که از جمله ی زیباترین خاتم کاری های جهان محسوب می شود. بالای این خاتم کاری چند قطعه ی نقاشی با رنگ و روغن نظیر نقاشی های کاخ های اصفهان کشیده شده است.
اتاق دیگر طرف راست اتاق انتظار است که در زمان پهلوی دوم مبله شد و شمعدان های طلا، مجسمه های اهدایی از سایر کشورها و پرده ی آویخته با ریشه هایی از نقره بر زیبایی آن افزوده است.
طرف چپ سالن نیز اتاق خواب رضا شاه با آیینه کاری در منتهای ظرافت قرار دارد که بنا به گفته ی راهنما، در زمان رضا شاه هیچ تخت و مبلمانی در آن وجود نداشته است؛ چرا که وی خوردن و خوابیدن بر روی زمین را شعار خود قرار داده بود. اما در زمان پهلوی دوم در سال 1350، سرویس خواب به این اتاق اضافه شد.
از شاخصه های تاریخی این کاخ، امضای پیمان سعدآباد در سال 1316 میان ایران، ترکیه، عراق و افغانستان است.
*** موزه ی برادران امیدوار، نخستین جهانگردان ایرانی در امتداد کاخ سبز درست بر بلندایی، تابلوی سبز موزه ی برادران امیدوار بازدید کننده را به خود می کشاند. موتور و ماشین «سیتروئن» فرانسه، دو وسیله ی جهانگردی «عیسی و عبدالله امیدوار» است که سفر خود را از سال 1333 آغاز و پس از 10 سال جهانگردی به کشور بازگشتند.
موزه ی «برادران امیدوار» در ساختمانی که در گذشته، کالسکه خانه و استراحتگاه سورچی های رضا شاه بود بنا شده است که ابزار، عکس ها، گنجینه ها و یادگاری های سفر 10 ساله ی برادران امیدوار را در خود جای داده است.
عیسی و عبدالله، جهانگردی خود را آن هم از نوعی که با قاطعیت می توان گفت در آن دوره، کم نظیر بوده است، آغاز کردند. نخست یک سفر هفت ساله با موتورسیکلت «مچلس» انگلیس که روی گلگیر چرخ جلوی آن شعار «همه متفاوت، همه خویشاوند» نوشته شده بود و بعد هم یک سفر سه ساله با اتومبیل سیتروئن که هنگام بازگشت از سفر اول، شرکت سیتروئن فرانسه آن را هدیه داد.
حیوانات و حشرات خشک شده با برق (تاکسیدرمی)، عاج و پای فیل هایی از آفریقا، استخوان نهنگی که با آن چاقو و شمشیر ساخته اند، ابزار و آلات شکار و موسیقی قبایل آفریقایی و آمازون، عکسی یادگاری با بلندترین و کوتاه ترین مردان قبایل بدوی جهان و آثاری از هم نشینی با قبایل وحشی قاره ی سیاه، تنها گوشه یی از گنج برادران امیدوار است که در این موزه به نمایش گذاشته شده است.
در راهروی این موزه هم، ابزار عکسبرداری و فیلم برداری و نمونه یی از لباس های مورد استفاده ی آنها به نمایش گذاشته شده که آغازی برای یک ماجراجویی چند ساعته در موزه ی برادران امیدوار است. شاید به قول عیسی امیدوار، دیگر ردی از آن قبایل بدوی و وحشی باقی نمانده باشد؛ اما رفتن به این موزه، مثل همراه شدن با این برادران ماجراجو در 60 سال پیش و دیدن آن قبایل تارومار شده است.
***موزه ی استاد بهزاد (کاخ کرباس، کاخ ولیعهدی) در سراشیبی جاده، به موزه ی مینیاتور استاد حسین بهزاد، در بخش مرکزی مجموعه ی سعد آباد می رسی. ساختمان این موزه، متعلق به اواخر دوران قاجار و اوایل دوران پهلوی است.
در دوران پهلوی این موزه، به کاخ کرباس معروف بوده است و به عنوان استراحتگاه و محل کار رضا شاه استفاده می شد. این کاخ در دوران محمدرضا شاه، به عنوان کاخ ولیعهدی، مورد استفاده ی رضا پهلوی فرزند پادشاه، قرار گرفت.
موزه ی استاد بهزاد در محل این کاخ در سال 1373 خورشیدی و به مناسبت صدمین سالگرد تولد استاد بهزاد، افتتاح شد و بیش از هشتاد تابلو نفیس استاد در معرض دید عموم قرار گرفت.
***کاخ سفید تلفیقی از هنر سنتی و مدرن سعدآباد از جمله زمین هایی است که کاخ های بسیاری در آن بنا شده است که از جمله ی این کاخ ها می توان به کاخ سفید یعنی بزرگترین کاخ سعدآباد اشاره کرد که برای پذیرایی از میهمانان خارجی بنا نهاده شد.
در میان چنارهای در هم تنیده، سفیدی ساختمان کاخ توجه تو را به خود جلب می کند.کاخ سفید را رضا شاه برای ایام تابستان جهت پذیرایی از میهمانان رسمی خود ساخت و در زمان پهلوی دوم هم میزبان میهمانان ویژه ای از جمله «جیمی کارتر» رییس جمهور وقت آمریکا و «چارلز دوگل» رییس جمهوری وقت فرانسه بود.
این کاخ در دو طبقه قرار دارد. طبقه ی نخست شامل یک سرسرا در وسط و اتاق های متعدد و یک سالن بزرگ در اطراف است که یکی از اتاق ها اختصاص به دفتر کار محمدرضا شاه داشت و اتاق بازی بیلیارد و اتاق انتظار مسوولان لشکری و کشوری و تالار پذریرایی از جمله بخش های دیگر آن بود.
پیانوی بزرگ منبت کاری شده که به سفارش «نیکلای دوم» آخرین تزار روسیه از دودمان «رومانف» در اواخر قرن 19 میلادی توسط هنرمندان آلمانی ساخته شده است هم از جمله اشیای عتیقه ی خریداری شده توسط خاندان پهلوی دوم است که در سرسرای کاخ سفید قرار دارد.
طبقه ی دوم نیز مانند طبقه ی نخست طراحی شده است. دیوارهای اتاق ها و سربخاری ها از سنگ هایی تشکیل شده که دارای نقش های طبیعی است که در برش و صیقلی کردن آنها دقت فراوانی به کار رفته است. شاخصه ی مهم این طبقه، نقاشی سقف، کار هنرمند حسین بهزاد و برگرفته از شاهنامه ی فردوسی است.
از با ارزش ترین آثار این گنجینه، فرش های نفیسی است که نهایت ذوق و هنر بافندگان هنرمندان ایرانی را نشان می دهد. بزرگترین فرش این کاخ، 145 متر مربع و دارای 140 رج می باشد که با نقش مایه شمسه و قندیل، زینت بخش سفره خانه ی 220 متر مربعی است.
نمای بیرونی کاخ هم به سبک ایرانی- رومی است، که چهار ستون اصلی بزرگ در چهارسوی سرسرا و چهار نورگیر، در اطراف سقف مرکزی قرار دارد.
رفته رفته غروب در راه است و بادی ملایم وزیدن گرفته، بادی که انگار با برگ های درختان سر به فلک کشیده چنگ می زند آوایی که به راستی زیباترین اثر در وداع با سعدآباد را پدید می آورد. با خود فکر می کنی سعد آباد ییلاقی است ماندگار از گذشته های دور، گرچه شاید دیگر از قنات هایش زمزمه یی نمی شنویم اما با این حال هنوز سبز است.