فارس: اساس حیات و سکونت روستائیان به ویژه زلزله‌زدگان در مناطق خود به دو پدیده کشاورزی و دامداری استوار است. چنانچه هر یک یا هر دو این مشاغل دچار خلل و آسیب شوند، روستائیان دیگر توجیهی برای ماندن در روستا نخواهند داشت.
300 جان باخته، آمار تلفات انسانی حادثه‌ای بود که 21 مرداد ماه 91، نه تنها زمین زیرپای ارسباران که دل بسیاری از انسان‌های دلسوز و نوع دوست ایران و جهان را به لرزه درآورد. روزهای بعد از زلزله صحنه همدلی و ایثار بسیاری از هموطنانی بود که برای کمک به زلزله‌زدگان آذربایجان کورس گذاشته بودند. حماسه‌ای ماندگار و ستودنی که از وقوع «فاجعه انسانی» بعد از حادثه که معمولاً در حوادث طبیعی خود را بر جامعه بازماندگان تحمیل می‌کند، جلوگیری کرد.
در کنار تلفات انسانی، بیش از 12 هزار واحد دامی نیز خسارت دیده و چهار هزار رأس گوسفند، گاو، گوساله، مرغ و خروس نیز تلف شدند که به دلیل تمرکز کمک‌های مردمی به خود زلزله‌زدگان، این موضوع کمتر مورد توجه قرار گرفت. غافل از اینکه منبع اصلی درآمد و معیشت ساکنان این مناطق اکثراً دامداری و کشاورزی بوده و لازم است بعد از تامین سلامتی و بهداشت روانی زلزله‌زدگان، به دو مسئله عمده آنها یعنی محل اسکان و وضعیت دام‌های حادثه دیدگان بیشتر توجه شود.
اکنون بعد از گذشت 40 روز از آن حادثه و نفوذ موج سرما که از قضا امسال زودتر از سال‌های گذشته، عرض اندام کرده و ضرب و شتم خود را به آوارگان زلزله نشان داده است، موضوع نگهداری احشام منطقه و تهیه و تامین سرپناهی امن برای آنها بسیار ضروری به نظر می‌رسد. موضوعی که در کلام پردرد روستاییان زلزله‌زده کاملا مشهود است.
«حاج علی» حدود 70 ساله است. از زلزله‌زدگان روستای «باجه باج». روستایی که اکنون زیر و رو شده و همه دار و ندار حاج علی نیز زیر آوار مانده است. او مغموم و افسرده بر روی ویرانه‌های خانه‌اش نشسته و در غم از دست دادن عزیزانش داغدار است. به سختی به خود جرأت دادیم تا در کنار مصیبتی که برای خانواده‌اش پیش آمده در مورد احشام و دام‌هایش با او سخن بگوئیم.
اما با این حال و بعد از کلی کلنجار رفتن و بازی با کلمات، او را راضی کردیم که در مورد دام‌هایش نیز با ما سخن بگوید.
« سه رأس گاو و گوساله، چهار رأس گوسفند و چند تا مرغ و خروسم در اثر ریزش آوار طویله بر روی زبان بسته‌ها تلف شدند. بقیه حیوانات هم دقیقاً نمی‌دانم کجا هستند. فکر می‌کنم این اطراف سرگردان باشند. اما دیگر برای من چه فرقی می‌کند!»
رحیم و عباس دو کودک حدوداً 10-9 ساله هستند که کمی آن سوتر، فارغ از هیاهوی اخبار زلزله و حواشی آن، ساکت و آرام روی تخته سنگی به نظاره روستای ویران خویش نشسته‌اند. کودکان روستایی دلبستگی و تعلق خاطر خاصی به دام‌های خود دارند. برای آنها، مرغ تنها یک حیوان تخم‌گذار نیست یک همبازی بی‌آزار است.
آنها نیز از اینکه شش مرغ و خروس و جوجه خودشان را در این حادثه از دست داده‌اند ناراحتند. خوشبختانه، از خانواده آنها کسی آسیب ندیده است.
******
نفوذ سرمای زودهنگام، معمولاً آفت بزرگ دامداری و دامپروری محسوب می‌شود همچنان که فرصت خوبی برای حیوانات وحشی و مهاجم است. تخریب واحدهای دامی و سرپناه احشام نیز مزید بر علت شده تا صنعت دامداری و دامپروری در منطقه زلزله‌زده وضعیت خوشایندی نداشته باشند.
دامدار و روستایی آواره که اکنون خانه و کاشانه خویش را ویران شده می‌بیند، او که هنوز داغ عزیزترین کسانش بر قلب و روحش سنگینی می‌کند دیگر نه حال و حوصله رسیدگی به وضعیت دام‌هایش را دارد و نه پول و مجال ساخت سرپناهی برای آنها. اگر او بتواند چادر خود را گرم کرده و پیش از رسیدن فصل سرما، سرپناهی برای خود و خانواده داغ دیده‌اش تدارک ببینید کار مهم و بزرگی انجام داده است. در چنین شرایطی دام‌های او نیز مورد غفلت و بی‌توجهی قرار می‌گیرند. شب‌های سرد اهر و ورزقان، در کنار همه تهدیدهایی که برای دام‌ها و احشام دارد، فرصت خوبی برای حیوانات وحشی ایجاد می‌کند تا از این نعمت باد آورده‌ای و خوان گسترده، شکمی از عزا درآوردند.
هر چند تاکنون در خصوص حمله حیوانات وحشی به احشام زلزله زدگان، گزارش‌های موثق و تایید شده‌ای نرسیده اما همین اضطراب و هراس حمله حیوانات وحشی به احشام روستائیان و نبود سرپناه مطمئن برای آنها، سبب شده تا عده‌ای سودجو فرصت را غنیمت شمرده و با حضور در مناطق آسیب دیده، احشام و دام‌های روستائیان را به بهایی نازل و اندک خریداری کنند. دامدار و روستایی بلا دیده نیز با لحاظ همه شرایط پیش آمده، در این موقعیت خاص، حاضر می‌شود تا حتی دام خود را به نصف قیمت نیز واگذار کند تا هم از زحمت و دغدغه نگهداری دام خود خلاص شود و هم اینکه از محل دریافت همان مبلغ ناچیز، فکری برای آینده خود کند.
با وجود همه این تهدیدها و مشکلات، جهاد کشاورزی، بنیاد مسکن و اداره دامپزشکی استان اقدامات و برنامه‌های خود را برای نگهداری و یا بهبود روش‌های نگهداری احشام زلزله‌زدگان اعلام کرده‌اند.
مسعود محمدیان رئیس سازمان جهادکشاورزی آذربایجانشرقی در مورد اقدامات و برنامه‌های سازمان متبوعش می‌گوید: پس از وقوع این زمین لرزه، ضمن درمان و واکسیناسیون رایگان دام، سریعاً 9 هزار متر مربع از اراضی سمپاشی و ضد عفونی شد و در 93 هزار متر مربع به صورت موقت حصارکشی صورت گرفت.
وی در مورد تامین و تهیه محل‌های سرپوشیده برای نگهداری احشام نیز گفت: برای این منظور به دامداران مناطق زلزله‌زده با تشکیل پرونده، 5 میلیون تومان وام بازسازی و همچنین سه میلیون تومان وام بلاعوض اهدا می‌شود.
راه‌اندازی « اتاق بازسازی اماکن دامی» در روستای «اسپیران» از روستاهای زلزله‌زده تابعه شهرستان تبریز، از جمله اقداماتی است که این روزها صورت گرفته است. وظیفه اصلی این اتاق‌ها، شناسایی واحدهای دامی تخریب شده در اثر زلزله، تشکیل پرونده، تهیه و ارائه تیپ نقشه‌های اماکن دامی، معرفی به بنیاد مسکن انقلاب اسلامی برای دریافت تسهیلات بلاعوض 30 میلیون ریالی، تهیه اسکلت فلزی پیچ و مهره‌دار، میلگرد و مصالح ساختمانی از طریق بنیاد مسکن و نظارت بر ساخت اماکن دامی تعیین شده است. همانگونه که در این شرح وظیفه نیز مشاهده می‌شود عمده‌ترین وظیفه اصلی تامین اعتبارات ساخت و ساز اماکن دامی بر عهده بنیاد مسکن نهاده شده است.
«محمد درفشی» معاون پشتیبانی و امور هماهنگی استان‌های بنیاد مسکن انقلاب اسلامی کشور از آماده بودن اعطای 3 میلیون تومان وام بلاعوض روستائیان زلزله‌زده آذربایجانشرقی از طریق این بنیاد صادر شده است.
درفشی با اشاره به اینکه عمده امرار معاش اکثر روستائیان از طریق احشام صورت می‌گیرد، تاکید می‌کند که تامین و ساخت اماکن دامی تا قبل از آغاز فصل سرما می‌تواند تا حدود زیادی از مشکلات، دغدغه‌ها و نگرانی‌های روستائیان بکاهد! آمارهای ارائه شده از سوی بنیاد مسکن حکایت از آن دارد که از مجموع 12 هزار واحد دامی تخریب شده تاکنون بیش از هفت هزار واحد دامی آواربرداری شده و بنا به اظهار نظر مسئولان بنیاد مسکن نیز، مشکلی در ساخت واحدهای دامی در 50 درصد مناطق زلزله‌زده وجود ندارد ضمن آنکه آواربرداری و فونداسیون دو هزار و 260 واحد نیز در این مناطق انجام شده است.
قربان محمدی رئیس بنیاد مسکن انقلاب اسلامی آذربایجانشرقی هم با بیان اینکه در ساخت اماکن آسیب دیده از مشارکت مردمی استفاده خواهد شد از برنامه‌های سه گانه این بنیاد سخن گفته و می‌افزاید: «در شیوه اول بهره‌بردارانی که بخواهند راساً اقدام به ساخت اماکن دامی کنند تسهیلات بانکی و کمک‌های بلاعوض بعد از جانمایی محل مورد نظر و پیشرفت مراحل کاری با نظارت فنی کارشناسان دریافت می‌کنند.
وی درباره شیوه دوم نیز گفت: بهره‌بردارانی که بخواهند با تحویل مصالح اقدام به احداث کنند مصالح نیز پای کار تحویل داده خواهد شد. شیوه سوم نیز برای بهره‌بردارانی است که قادر به ساخت نیستند. در این شیوه بنیاد مسکن برای هر بهره‌بردار یک واحد دامی 18 متری احداث و تحویل می‌دهد.»
با همه این اوصاف، موضوع نگهداری احشام زلزله‌زدگان تنها به تامین سرپناه برای آنان ختم نمی‌شود. موضوع «بیماری‌های دامی» و شیوع آن در بین دام‌ها و حتی شیوع برخی بیماری‌های مشترک بین دام و انسان و نیز تامین علوفه و خوراک برای آنها نیز از دیگر اولویت‌های مربوط به بحث رسیدگی به وضعیت احشام روستائیان است.
اکنون این سؤال مطرح می‌شود که چه کسی بر سلامت دام‌های روستاهای زلزله‌زده و به ویژه آن دسته از دام‌هایی که کشتار شده و به صورت‌های مختلف وارد سبد غذایی دیگر شهروندان و روستائیان می‌شوند، نظارت می‌کند؟!
موضوع نظارت بر سلامت احشام زلزله‌زدگان را از اداره دامپزشکی آذربایجانشرقی پیگیری کردیم.
بهداد زندیه مدیر کل دامپزشکی آذربایجانشرقی با اعلام خبر واکسیانسیون دام‌ها و سگ سانان منطقه زلزله‌زده آذربایجان علیه بیماری‌های مشترک می‌گوید: «به منظور پیشگیری از شیوع بیماری‌های مشترک بین انسان و دام اکیپ‌های دامپزشکی مستقر در منطقه زلزله‌زده پس از اتمام عملیات دفن بهداشتی لاشه‌های دام، آغاز به معاینه، درمان، سمپاشی و واکسیناسیون دام‌ها کرده‌اند.»
زندیه گفت: در فاصله زمانی یک ماه بعد از زلزله، 12 هزار و 100 (قلاده و رأس) بر ضد بیماری هاری و تعداد 10 هزار رأس دام علیه بیماری شاربن واکسیناسیون انجام شده است.
وی از معاینه و درمان رایگان 45 هزار رأس انواع دام زلزله زدگان توسط بخش دولتی و خصوصی دامپزشکی خبر داده و می گوید: «برای جلوگیری از شیوع بیماری‌های دامی و مشترک، نزدیک به 900 هزار مترمربع از مراکز نگهداری دام زلزله زدگان سمپاشی و ضد عفونی شده است.»
بحث نگهداری از احشام روستائیان از چنان اهمیتی برخوردار است که واکنش نمایندگان مردم و از جمله رئیس مجلس شورای اسلامی را هم در پی داشته است.
علی لاریجانی در بازدید خود از مناطق زلزله‌زده آذربایجان به صراحت ضرورت رسیدگی به وضعیت احشام را هم مورد تاکید قرار داده است.
«الهوردی دهقان» نماینده مردم ورزقان و خاروانا در مجلس شورای اسلامی تبعات منفی بی‌توجهی نسبت به احشام زلزله‌زدگان را یادآور شده و می‌گوید: « اگر دام‌های مردم مناطق زلزله‌زده حفظ نشود، تمام روستائیان به شهرها مهاجرت کرده از تولید کننده به مصرف کننده تبدیل خواهند شد.»
در کنار تلاش و برنامه‌ریزی سازمان‌ها و ادارات فعال، در حوزه کشاورزی و دامداری، نهادهای انقلابی سپاه و بسیج نیز پیگیر امر ساماندهی وضعیت احشام زلزله‌زدگان شده‌اند.
در همین رابطه فرمانده سپاه عاشورا، از ساخت و ارسال ده‌ها واحد دامی پیش ساخته برای نصب در مناطق زلزله‌زده و تعهد سپاه و بسیج سازندگی در مورد ساخت بیش از 7 هزار واحد دامی در مناطق زلزله‌زده خبر داده است.
واقعیت این است که اساس حیات و سکونت روستائیان در مناطق خود به دو پدیده کشاورزی و دامداری استوار است. چنانچه هر یک یا هر دو این مشاغل دچار خلل و آسیب شوند، روستائیان دیگر توجیه و دلیلی برای ماندن در روستا نخواهند داشت.
در این موقعیت است که روستایی و به ویژه از نوع زلزله‌زده آن که بی‌خانمان شده و تنها ابراز معیشت و مشغولیت خویش را از کف داده، چاره‌ای جز مهاجرت به شهرهای اطراف و زندگی در سکونتگاه‌های غیرمجاز و حاشیه نشینی نخواهد داشت.
ناگفته پیداست که پدیده اخیر یعنی مهاجرت و حاشیه‌نشینی چه معضلات و تبعات منفی دیگری را می‌تواند بر شهرهای بزرگ و کوچک ما تحمیل کند. از این رو به اعتقاد کارشناسان اجتماعی و جامعه شناسان روستایی به هر وسیله ممکن باید از اموال، ابراز اشتغال و درآمد روستائیان محافظت شود.
روستایی آسیب دیده باید اطمینان حاصل کند که با وجود وقوع حادثه و وارد شدن خسارات مالی و جانی عمده، متولیان امر و مسئولان، پیگیر خواست‌ها و نیازهای شغلی و مشغولیت‌های فکری او هستند. تنها در این حالت است که فکر مهاجرت به شهرها و بروز تبعات منفی آن به مخیله آن روستایی نفوذ هم نمی‌کند.