بیروت - لبنان كشوری كوچك با طوائف مختلف كه هیچ چیز در آن غیر عادی نیست؛ تفاوت های فرهنگی و اجتماعی لبنان با سایر كشورها، ویژگی های نسل جوان، جایگاه ونقش حزب الله در شكل دهی فضای اجتماعی و فرهنگی این كشور از جمله مواردی است كه در این گزارش به بررسی آنها پرداختیم.
گزارش ذیل، گفت وگوی تفصیلی خبرنگار ایرنا در بیروت با 'مسعود اسداللهی' كارشناس برجسته مسائل خاورمیانه و استاد دانشگاه است كه سالهاست وقت خود را به پژوهش و تحقیق درباره لبنان و بویژه جنبش حزب الله اختصاص داده است.
** تاثیر مذاهب و گروه های سیاسی بر بافت اجتماعی و فرهنگی لبنان
لبنان با تمامی كشورها فرق دارد و قابل مقایسه با هیچ كشوری نیست. این كشور با وجود مساحت كم و جمعیت چهارمیلیونی، دارای تنوع دینی، مذهبی، قومیتی، احزاب، گروه‌ها، و رسانه هایی است كه مشابه آن را در هیچ كجای دنیا نمی توان دید.
لبنانی ها از نظام كشورشان به عنوان 'نظام طایفه ای' نام می برند؛ البته این طایفه به معنی دینی و مذهبی است نه قومی و نژادی.
** ایرانی ها تنها به لحاظ سیاسی لبنان را می شناسند
تصور اكثریت ایرانی ها از لبنان به دلیل مطالب منعكس شده در رسانه‌ها محدود به مسائل سیاسی است، آنها بیشتر مسائل سیاسی و بحث مهم مبارزه با رژیم صهیونیستی را شنیده‌اند و كمتر اخبار اجتماعی و فرهنگی این كشور را دنبال می كنند لذا وقتی افراد عادی برای كوتاه مدت به لبنان می آیند، ذهنیتشان از این كشور فرو می ریزد و تنوع تركیب اجتماعی لبنان برایشان باعث تعجب می شود.
باید چندین سال در این كشور زندگی كرد تا از دیدگاه‌ها و موضع گیری های طائفه ای در آن آگاه شد.
** هویت ملی در لبنان كمرنگ است
عده ای معتقدند كه لبنان كشور نیست؛ یك بافت مصنوعی است كه فرانسوی ها آن را تشكیل داده اند و هنوز هویت ملی در آن شكل نگرفته است. ما در سایر كشورها به راحتی و به وفور این جمله را می شنویم كه مثلا 'من ایرانی هستم' ، 'من عراقی هستم' ، ' من فرانسوی هستم' و.... اما وقتی از یك لبنانی سوال می شود مفهوم مشتركی برایشان به لحاظ ملی و كشوری متجلی نمی شود و نخواهید شنید كه 'من لبنانی هستم'، آنها وابستگی به طایفه را ارجح می دانند و می گویند: 'من مسیحی هستم'، 'من شیعه هستم'، ' من سنی هستم'و...
لبنانی ها در مسایل سیاسی، مصالح طایفه را به مصالح ملی ترجیح می دهند و منافع ملی به صورتی كه در سایر كشورها مطرح است در اینجا معنی ندارد.
در این كشور همه دم از فساد مالی و مبارزه با آن می زنند اما وقتی پای فرد فاسد به میان می آید، هم طایفه‌ای های آن فرد به طرفداری از آن برخاسته و برای حفظ پست و جایگاه فرد مورد نظرشان تلاش می‌كنند حتی اگر در اثر این طرفداری ضرر بزرگی به كشورشان وارد شود.
** لبنان كشوری بدون 'شكاف نسلی'
با در نظر گرفتن تمایز بین 'تفاوت های نسل ها' با ' شكاف نسل ها' باید گفت كه تفاوت های بین نسلی، پدیده ای رایج در جوامع امروزی است كه از تغییرات شرایط زندگی در دنیای كنونی ناشی می شود، در حالی كه شكاف نسل ها، آسیبی اجتماعی است كه از تفاوت های قطبی و شدید بین نگرش ها، ایده ها، هنجارها، باورها، رفتارها و الگوهای نسل های مختلف سرچشمه می گیرد.
لبنان شاید از جمله نوادر جوامعی باشد كه در آن شكاف نسل ها دیده نمی شود. جوان لبنانی همانگونه فكر می كند كه جوانان چهار نسل پیش از او فكر می كردند. او همان تعصب را از طایفه اش دارد كه پدر و اجدادش داشته اند و درتصمیم گیری ها منافع طایفه را به منافع فردی و ملی ترجیح می دهد.
ارزش های دینی و آداب و رسوم و سنت های مذهبی مسلمانان لبنان با سایر كشورهای اسلامی تفاوت دارد. نوع عزاداری، عبادت و نذر كردن آنها خاص خودشان است. در سال های اخیر به دلیل مراوده با ایرانی ها بعضی از سنت های عزاداری، سینه زنی، نوحه خوانی و برپایی مراسم محرم فرق كرده است اما هنوز هم قابل مقایسه با هم نیستند.
در لبنان 20تا 30 سال پیش اصلا چیزی به معنی عزاداری برای سالار شهیدان یا جشن های میلاد منجی عالم بشریت در نیمه شعبان معنی نداشت اما به دلیل تاثیرات انقلاب اسلامی ایران، امروزه لبنانی ها تاحدودی مراسمی مشابه آنچه در ایران برگزار می شود، برپا می كنند.
در خصوص آیین روز عاشورا در لبنان باید گفت كه بار سیاسی این مناسبت بیشتر از بار مذهبی آن است( چیزی شبیه راهپیمایی 22 بهمن در ایران) سخنران هم دراین روز بیشتر مسائل سیاسی را مطرح می كند تا مسائل مذهبی؛ هرچند مواردی هم سینه زنی دیده می شود اما بسیار كمرنگ است.
در اكثر كشورها در مراسم شیعیان، روحانیون یك ساعت صحبت می كنند و بعد عزاداری ادامه می یابد اما در لبنان برعكس است و مراسم با نوحه خوانی و عزاداری آغاز می شود.
** محبوبیت ائمه اطهار در میان مسیحیان لبنان
شاید بتوان گفت بهترین كسانی كه در لبنان در مورد حضرت علی (علیه السلام) مطلب نوشتند، نویسندگان به نام مسیحی هستند. شاعران مسیحی نیز در مورد حضرت رسول اكرم(صلی الله علیه و آله)، حضرت علی و امام حسین(علیهما السلام )بهترین اشعار را سروده اند.
مسیحیان در لبنان به لحاظ فرهنگی و سواد از سطح بالایی برخوردارند و همین امر سبب شده كه با مطالعه نهج البلاغه، زیبایی های ادبی آن را كاملا درك كنند و شیفته علی(علیه السلام) بشوند.
** حجاب از نظر زن لبنانی
در لبنان قبلا مقوله ای به اسم 'چادر' به عنوان حجاب وجود نداشت(مگر همسران روحانیون) اما اخیرا بسیاری از زنان لبنانی از 'عبا ' كه پوشش سنتی زنان عراقی است، استفاده می كنند.
یكی از دلایل علت استفاده زیاد از عبا، راحتی نگهداری آن بر روی سر است، زنان لبنانی چادر پوشش سنتی ایران را به خاطر سخت بودن نگهداریـش نتوانستند بپذیرند اما عبایی كه برگرفته از پوشش زنان عراقی است به عنوان نوعی پوشش برای خود انتخاب كرده اند.
در لبنان حتی نحوه بستن روسری به عنوان حجاب، مشخص كننده گرایش حزبی افراد است. نوع گره روسری مشخص می كند كه فرد طرفدار حزب الله، جنبش امل و .. است.
** تفاوت اهل سنت لبنان با دیگر كشورها
اختلاف فرهنگ و آداب و رسوم تنها بین شعیان لبنان با شیعیان سایر كشورها نیست بلكه سنی های این كشور هم با سنی های كشورهایی نظیر عربستان، اردن، عراق و بحرین فرق می كنند، اینها خیلی بازتر عمل می كنند.
هر چند اخیرا سلفی گری هایی از بیرون وارد لبنان شده اند اما این گروه بیشتر فلسطینی ها و افراد فقیر در مناطق محروم را هدف قرار داده ند و با دادن پول به دنبال جذب آنها هستند.
محله بیروت غربی كه اهل سنت در آنجا ساكن هستند، بیشتر شبیه كشورهای غربی است و اصولا خیلی بافت مذهبی ندارد.
** عثمانی ها و فرار شیعیان به مناطق كوهستانی
وجود عثمانی ها و فشاری كه بر روری شیعیان می آوردند، سبب شد كه شیعیان منطقه شام از مراكز قدرت دوری كنند تا كمتر سركوب شوند. دشمنی عثمانی ها با شیعیان بیشتر از مسیحی ها بود و همین امر باعث شد كه شیعیان به مناطق كوهستانی فرار كنند.
این دور بودن از مركز و قدرت به نوعی عقب ماندگی های اقتصادی، سیاسی، آموزشی و فرهنگی برای آنها در پی داشت.
شیعیان هیچگاه در چرخه قدرت نبودند و به لحاظ فرهنگ دینی ضعیف بوده و با احكام شرعی آشنایی كمی دارند.
** روابط زنان و مردان در لبنان
روابط میان زنان و مردان در محیط های عمومی و محل های كار بسیار باز است و به دلیل بافت فرهنگی و عادات، اكثر مردم مسئله ای به نام محرم و نامحرم را نمی دانند البته افراد متدین و آشنا به احكام، مسائل شرعی را رعایت می كنند.
این گونه روابط فقط در محیط های عمومی و محل های كار است، این افراد به محض اینكه وارد خانه و حریم های شخصی خود می شوند، دیگر با هم ارتباطی ندارند و ارتباطاتشان درون طایفه ای است.
** محل های مسكونی لبنان هم بافت طایفه ای دارد
محل های مسكونی در لبنان هم بین طوایف مختلف تقسیم شده است و با عبور از یك محله به محله دیگر، نوع پوشش افراد، تابلوهای مغازه ها، ساخت خانه ها، تابلوهای تبلیغاتی به گونه ای تغییر می كند كه فكر می كنید وارد یك كشور دیگر شده اید.
تنها در روستاهای كوچك است كه تعداد محدودی خانوار از طوایف مختلف در كنار هم زندگی می كنند و مجاورت سبب شده كه مشتركات بیشتری داشته باشند و رفت و آمدها از محیط های كار فراتر برود و به خانه ها هم كشیده شود.
** تنوع طوایف در لبنان
در لبنان همه طوایف در اقلیت زیر 35درصد هستند و هیچ گروهی از اكثریت مطلق برخوردار نیست.
این برداشت كه حزب الله چون سلاح دارد حاكم است، اشتباه است. البته از شیعیان لبنانی كه چیزی حدود 33درصد جمعیت لبنان هستند، حدود70 درصد طرفدار حزب الله به شمار می روند.
لبنانی ها معتقدند به دلیل همین تنوع طایفه ای است كه هر فردی با هر نوع روحیه ای می تواند در لبنان زندگی كند.
آنها می گویند تنوع طوایف، ثروت ملی لبنان است و خاك آن خاصیت جذب بسیاری دارد و هركس یك بار به لبنان بیاید، حتما برای بار دوم هم به این كشور سفر خواهد كرد اما همین سرمایه ملی و تنوع طایفه ای تا وقتی زیباست كه بحث اجتماعی و فرهنگی باشد. وقتی از بعد سیاسی به قضیه نگاه می كنیم، گوناگونی طوایف گاهی باعث ایجاد جنگ، فساد و فتنه در كشور می شود و جنگ های داخلی كه سال ها لبنان درگیری آن بوده، از همین امر نشات گرفته است.
** نقش امام موسی صدر
آیت الله شرف الدین در زمان فوتش به دنبال جانشینی برای رهبری شیعیان لبنان بود و گمشده خود را در ایران و در وجود امام موسی صدر پیدا كرد و امانت خود را كه همان شیعیان لبنان بودند به او سپرد.
گرچه تبار امام موسی صدر لبنانی بودند اما خودش ایرانی بود و سعی كرد مطابق با وضعیت ایران یك سری فعالیت هایی را در لبنان انجام دهد. او 15 سال در این زمینه تلاش كرد كه هر چند فرصت زیادی نبود اما تاحدودی توانست به نتایج خوبی دست یابد.
بعد از آن هم پیروزی انقلاب اسلامی باعث تقویت فرهنگ مذهبی لبنانی ها بویژه شیعیان شد.
** تاثیر انقلاب ایران بر لبنان
لبنان امروز خیلی متفاوت از لبنان 40 سال پیش است. تاثیرات انقلاب اسلامی بر روی این كشور باعث شد لبنانی ها بویژه شیعیان آن به ارزش های جدید دست یابند؛ ایرانی ها یك سری مفاهیمی را به آنها منتقل كردند و یك سری مفاهیم هم لبنانی ها به ایرانی ها عرضه داشتند؛ در كل ارزش ها به یكدیگر نزدیك شده اما هنوز فاصله ها بسیار است و هیچ وقت هم یكی نمی شود.
برای مثال ایرانی ها بر نظافت حتی در امكان عمومی بسیار تاكید دارند؛ در صورتی كه نظیف ترین افراد لبنانی فقط در منازل شخصی این امر را رعایت می كنند و در امكان عمومی كمتر به آن توجه دارند.
لبنانی هایی كه برای اولین بار به ایران می آیند، حتی افراد مسیحی این كشور، از تمیزی خیابان های تهران تعجب می كنند و برایشان زیبایی، تمیزی و فضای سبزی تهران با 12میلیون جمعیت عجیب است.
** تاثیر حزب الله بر بافت فرهنگی و اجتماعی لبنان
حزب الله ، الگویی از یك گروه سیاسی به مردم این كشور ارائه داد كه اولا به شدت پاك، منزه و ایثارگر است و ثانیا خیلی مردمی بوده و رهبران آن بدون هیچ ادعایی در كنار تمام اقشار جامعه زندگی می كنند.
زمانی كه 'سیدهادی نصرالله' فرزند ارشد 'سیدحسن نصرالله' دبیركل حزب الله به دست اسرائیلی ها شهید شد، مثل زلزله مهیبی در لبنان رخ داد و باعث شگفتی همگان شد.
تا آن زمان اتفاق نیفتاده بود كه فرزند رهبر یك حزب در جنگ، آنهم جنگ با بیگانه كشته شود. ممكن بود ترور شده باشد اما اینكه خودش سلاح به دست بگیرد و در مقابل دشمن بجنگد تا به شهادت برسد، سابقه نداشت.
معمولا در سایر احزاب، افراد رده های پایین حزب می جنگند و رهبران فقط تصمیم گیر هستند و فرزندانشان هم در سایر كشورها به سر می برند.
شاید اگر بعد از 8 ماه جسد فرزند نصرالله را اسرائیلی ها در تبادل اجساد به لبنان تحویل نمی دادند باز هم برای برخی این شبهه به وجود می آمد كه سیدهادی به دست اسرائیلی ها كشته شده یا نه؟ اما زمانی كه جنازه او به لبنان آمد، بزرگترین تشییع جنازه در لبنان كه مردم این كشور مشابه آن را ندیده بودند، برای او انجام شد و دشمنان سرسخت حزب الله كه در جنگ های داخلی علیه این حزب اقدام می كردند، سران ادیان و مذاهب مختلف حتی هنرپیشه ها و خواننده ها به مجلس ختم پسر دبیركل حزب الله آمدند و به پدرش تسلیت گفتند.
الگویی كه حزب الله ارائه داد، الگوی بسیار موفقی از یك گروه سیاسی بود؛ البته در گذشته حزب الله فقط به مقاومت می پرداخت اما اكنون در جریان های سیاسی هم حضور دارد و در انتخابات مختلف شوراهای شهر و مجلس نیز شركت می كند.
نكته دیگر آنكه وظیفه حزب الله ارائه خدمات نبود اما خدماتی از جمله تاسیس بنیاد شهید و جانبازان، ساخت مدرسه و بیمارستان كه انجام داد بسیار مورد استقبال لبنانی ها قرار گرفت.
بیمارستان ها و درمانگاه های حزب الله به تمامی لبنانی ها حتی مسیحیان خدمات ارائه می داد.
البته خود حزب الله هم مراحل تكاملی بسیاری را طی كرد و این تشكل فعلی با حزب الله سال 1989 فرق می كند؛ این حزب همچون طالبان، القاعده و سلفی ها كه فكرشان بسته است، عمل نكرده و به راحتی با واقعیت ها كنار آمده است.
حزب الله در حال حاضر با برخی گروه ها، ائتلاف های انتخابی دارد كه در دهه 1980 دشمن ایدئولوژی آنها بود.
** تاثیر ترور رفیق حریری بر اوضاع اجتماعی لبنان
بعد از ترور رفیق حریری نخست وزیر اسبق لبنان، مجددا به تعصب مذهبی بین شیعه و سنی دامن زده شد.
تا قبل از این ترور، جایگاه حزب الله روز به روز بهتر می شد اما بعد از آن تعصب مذهبی شیعه و سنی شدت گرفت و حتی تا مرز فتنه مذهبی هم پیش رفت.
حزب الله بعد از جنگ 33 روزه اسرائیل علیه لبنان در سال 2006، خیلی جلوه كرد و چهره خوبی از خود به جا گذاشت زیرا توانسته بود با مقاومت، دشمن اصلی و غاصب را از كشور بیرون كند و این برای لبنانی ها خیلی با ارزش بود اما كشورهایی مثل عربستان كه از محبوبیت حزب الله وحشت دارند، همواره دست به ایجاد تنش بین شیعیان و سنی ها می زنند و ترور حریری فرصتی به دست آنها داد كه برای رسیدن به اهدافشان مجددا بحث شیعه و سنی را در لبنان به راه اندازند.
لبنان امروز نیاز به وحدت ملی دارد و هرچه شكاف بین طوایف كمتر شود، نتیجه بهتری عاید این كشور در داخل و صحنه های بین المللی و مقابله با رژیم صهیونیستی می شود.
گزارش از: مینو حسن پور