مقدمه
اختراع تنها يكي از حقوق مالكيت فكري است. مالكيت فكري در معناي عام خود عبارت است از حقوق قانوني منتج از فعاليت ذهني و فكري در زمينه¬هاي صنعتي، علمي، ادبي و هنري. حقوق مالکیت فکری به دو بخش مالکیت صنعتی و حق انحصاري اثر تقسیم می¬شود.
الف) مالكيت صنعتي خود دربرگیرندة حقوق قانونی مربوط به داراییهای فکری، نظیر اختراعات ناشي از يك ابتكار ، طرحهاي صنعتي و علائم تجاري است.
ب) حق انحصاري اثر عمدتاً در كارهاي ادبي، موسيقي، هنري، عكاسي و صوتي- تصويري و نيز بعضي نرم¬افزارها كاربرد دارد.
اختراع ثبت¬شده حق مالكيت فكري است كه مراجع قانوني براي استفاده و بهره¬برداري مخترعان از اختراع يا ابتكار خود طي يك دورة زماني محدود (معمولاً 20 سال) صادر مي¬كنند. "ثبت اختراع به¬طور كلي، توليد و يا فرايندهايي را دربرمي¬گيرد كه شامل جنبه¬هاي تكنيكي يا عملكردي جديد باشند. براي مثال آنچه در ثبت اختراع مطرح است اين است كه ابداع ايجاد¬شده چگونه كار مي¬كند؟ چه عملكردي دارد؟ چطور ساخته شده و چه چيزي را بنيان¬گذاري مي¬كند؟]7 [." اين حق را يك اداره ثبت اختراع ملي يا منطقه¬اي اعطا مي¬كند و حقوق آن به قلمروي تحت پوشش آن اداره محدود مي¬شود. حقوق ثبت اختراع، هم در قلمروهاي ملّي و هم خارجي امكان پيگيري دارد. تصميم در اين زمينه به راهبرد انتخابي خود صاحب اختراع بستگي دارد. عموماً متقاضيان تمايل به پيگيري حقوق اختراع خود در قلمرو ملي و سپس قلمروهاي خارجي دارند.
در لغت¬شناسي حقوقي، مخترع به معني شخصي است كه آن اختراع را توليد كرده است؛ درحالي كه ثبت-كننده به معني مالك حقيقي يا حقوقي اختراع است. در زماني كه مخترع در استخدام يك شركت است، اين شركت است كه مالك آن اختراع مي¬شود؛ زيرا اختراع به¬عنوان بخشي از فعاليتهاي شركت ايجاد شده است. اداره ملي ثبت اختراع ممكن است حق اختراع را به يك شركت، شخص يا يك نهاد عمومي اعطا كند. تقاضا براي ثبت اختراع نيز بايد ويژگيهاي خاصي را داشته باشد: اختراع بايد جديد بوده، داراي گامي ابتكاري باشد و قابل به‌كارگيري در صنعت باشد.
دارندة گواهي يا ورقه اختراع، اين اختيار قانوني را دارد كه ديگران را از استفادة تجاري از آن، براي دوره زماني محدود منع كند. براي برخورداري از حقوق مالكيت، متقاضي مي¬بايست اختراع خود را براي حمايت مورد نظر افشا سازد. تعامل بين اعطاي حقوق انحصاري براي يك دوره معين و افشا نمودن كامل اطلاعات، يك جنبه مهم نظام ثبت اختراع است.
متقاضيان جهت ثبت اختراعات و ابداعات خود ممكن است از انواع رويه‌هاي اخذ گواهي يا تركيبي از آنها استفاده كنند:
1- رويه‌هاي ملي
2- رويه‌هاي فراملي، شامل:
الف- رويه¬هاي منطقه¬اي، مانند اداره ثبت اختراع اروپا
عموماً ادارات ثبت اختراع در حيطة يك كشور فعاليت مي¬كنند. اداره ثبت اختراع اروپا استثنايي در اين زمينه است، به¬نحوي كه براي گروهي از كشورهاي اروپايي فعاليت مي¬كند. اين اداره، يك اداره منطقه¬اي است. در نتيجه كنوانسيون ثبت اختراع اروپا، اداره ثبت اختراع اروپا براي اعطاي گواهي به اختراعات در اروپا بر مبناي يك رويه بررسي متمركز ايجاد شد. اين رويه را كساني اتخاذ مي¬كنند كه مي¬خواهند اختراعشان در چندين كشور اروپايي تحت حمايت قرار بگيرد (اين از ثبت درخواستهاي جداگانه در ادارات ملي ثبت اختراع در هر كشور به صورت مستقل ارزان¬تر است). در حال حاضر، سيستمهاي ملي و سيستم اروپايي به¬صورت موازي كار مي¬كنند؛ اگرچه به نظر مي¬رسد كه مخترعان از سيستم اروپايي بيشتر استفاده ¬كنند. با ثبت يك درخواست ثبت اختراع اروپايي با يكي از سه زبان انگليسي، فرانسه و آلماني برخورداري از حقوق ثبت اختراع در تمامي كشورهاي عضو كنوانسيون و كشورهاي الحاقي وجود دارد. البته متقاضي مي¬بايست در زمان تكميل اظهارنامه، آن كشورهايي را كه مايل است اختراعش در آنجا حمايت شود، مشخص كند. اختراعاتي كه در اداره ثبت اختراع اروپا ثبت مي¬شوند داراي حقوق قانوني مشابهي در هر كشور عضو كنوانسيون هستند.
ب- رويه¬هاي بين¬المللي، معاهده همكاري در ثبت اختراع (PCT)
ديگر رويه حمايت از يك اختراع در كشورهاي مختلف، ثبت اختراع تحت پيمان همكاري در ثبت اختراع (PCT) است كه در سال 1970 امضا و از ابتداي دهه 1980 توسط سازمان جهاني مالكيت فكري به اجرا درآمد و اکنون تعداد قابل توجهی از کشورها این معاهده را امضا كرده¬اند. پيمان همكاري در ثبت اختراع، امكان پيگيري حقوق اختراع ثبت¬شده را در تعداد زيادي از كشورها با ثبت يك اظهارنامه بين¬المللي در يك ادارة ثبت اختراع واحد، فراهم مي¬كند ]9 [.
علي رغم وجود رويه¬هاي منطقه‌اي و بين¬المللي، حقوق ثبت اختراعات ممكن است در ميان كشورهاي مختلف در سرتاسر جهان، متفاوت باشد. يك دليل آن، وجود تفاوت در قوانين ثبت اختراع كشورهاست]8 [.
اگر مخترع (متقاضي) مايل باشد از اختراع خود علاوه بر سطح ملی، در ديگر كشورها نيز محافظت كند او مي¬تواند مستقيماً با مراجعه به دفاتر ثبت اختراع آن كشورها اختراع خود را در آنجا ثبت كند يا به يك اداره منطقه¬اي (مانند اداره ثبت اختراع اروپا) مراجعه كرده يا يك درخواست طبق معاهده همكاري در ثبت اختراع (PCT) جهت محافظت از اختراع خود در هر كشور عضو اين معاهده ثبت كند.
در ايران از سالها پيش براي استقرار نظام حمايت از اختراعات، تلاشهايي آغاز شده است. در سال 1304 قانون ثبت علائم تجاري ايران و در سال 1310 قانون حمايت از اختراع و علائم تجاري، به تصويب رسيد و قانون قبلي نسخ گرديد. در سال 1327 اداره ثبت شركتها و علائم تجاري و اختراعات زير نظر اداره كل ثبت اسناد و املاك كشور تشكيل شد. در سال 1337 قانون مصوب سال 1310 براي انطباق بيشتر با معاهده پاريس مورد اصلاح قرار گرفت. در سال 1377 نيز مجدداً اصلاحات ديگري در آن، صورت گرفت. اكنون ثبت اختراع در ايران، توسط اداره كل مالكيت صنعتی صورت مي¬گيرد.
اختراعات و اکتشافات در نقشه جامع علمی کشور
با توجه به مقدمه¬ای که نظام ثبت اختراعات را در سطح ملی و بین¬المللی مشخص نمود حال باید دید نگاه نقشه جامع علمی کشور به پدیده اختراعات و اکتشافات چگونه است و چه راهکارهایی را برای ارتقای وضعیت موجود در این حوزه اتخاذ کرده¬اند. بررسی متن نقشه جامع علمی کشور نشان می¬دهد در مواردی به صورت خاص به مباحث نظام مالکیت فکری و اختراعات و اکتشافات پرداخته شده است. در ذیل به تشریح این موارد خواهیم پرداخت.
فصل چهارم از نقشه جامع علمی کشور به بیان راهبردها و اقدامات ملی براي توسعه علم و فناوری در کشور می¬پردازد. اصلاح ساختارها و نهادهای علم و فناوری و انسجام بخشیدن به آنها در راهبرد کلان اول و در متن این راهبرد کلان، ساماندهی نظام مالکیت فکری در حوزه‌های علم و فناوری به عنوان یک راهبرد ملی پیشنهاد شده است. در ادامه چند اقدام جهت تحقق این راهبرد پیش¬بینی شده است که به تشریح آنها خواهیم پرداخت.
1- ثبت و اعتبارسنجی مالکیت فکری در حوزۀ علم و فناوری در قوۀ مجریه؛
ثبت اختراع در اکثر قریب به اتفاق کشورها از آنجا که پدیده¬ای علمی و فناوری محسوب می شود در قوه مجریه صورت می¬گیرد. لیکن ثبت اختراع در ایران در قوه قضاییه انجام می شود. در یکی از اقدامات پیشنهادی نقشه، ثبت و اعتبارسنجی اقلام مالکیت فکری به قوه مجریه محول شده است.
2- ایجاد نظام ثبت اختراع امتحانی (اثباتی) در حوزه‌های اولویت‌دار؛
دو نوع نظام ثبت اختراع در دنيا موجود است: نظام اعلامي و نظام بررسي ماهوی (اثباتی). در نظام اعلامي، ادارات ثبت اختراع بدون انجام بررسيهاي علمي و تخصصي صرفاً بر اساس ادعاي مخترع و فقط به شرط آنكه اختراع مزبور قبلاً توسط شخص حقيقي يا حقوقي ديگري ثبت نشده باشد، آن را ثبت مي¬كنند. در نظام اثباتی، آزمايشها و بررسيهاي متعددي در حضور متخصصان براي بررسي صحت يا سقم ادعاي مخترع صورت مي¬گيرد]5 [. ثبت اختراع در ايران به ¬صورت اعلامي صورت مي¬گيرد و بررسي و تأييد علمي آن، اختياري است. تأييد علمي اختراع توسط وزارت علوم، تحقيقات و فناوري و از طريق مراكز علمي و تحقيقاتي كشور صورت مي‌گيرد. اختراعاتي كه واجد شرايط اعلامي توسط كميته تخصصي ثبت اختراع باشند، براي ثبت در خارج از كشور تحت حمايت مالي قرار مي¬گيرند.
3- اصلاح و ترمیم و تکمیل نظام پشتیبان ثبت اختراع و اکتشاف از جمله دفاتر خصوصی تنظیم و پیگیری حقوقی ثبت اختراع و اکتشاف، دفاتر خصوصی تحلیل اختراع و اکتشاف؛ و مراکز اطلاع رسانی فناوری؛
در نظام حقوقی ثبت اختراع در کشورهای پیشرفته، مخترع به یک وکیل که در فرآیند ثبت اختراع تخصص دارد مراجعه نموده و این شخص به نیابت از مخترع، پیگیری حقوقی ثبت اختراع را با توجه به نوع نیاز و درخواست او انجام می دهد. این امر برای پیشگیری از سردرگمی، تضییع حقوق مخترع و یا حتی عدم پرداخت هزینه غیر ضروری برای مخترعان لازم می باشد. در این اقدام نقشه، پیشنهاد تشکیل دفاتری خصوصی داده شده است که پیگیری حقوقی امور ثبت اختراع و اکتشاف را برای مخترعان انجام دهند. همچنین تأسیس دفاتری برای تحلیل علمی و نوآوری اختراعات و انجام اطلاع¬رسانی در این حوزه پیشنهاد شده است. افزایش کیفیت این فرایند با توجه به تخصصی بودن این دفاتر پیش¬بینی می¬شود.
4- تقویت و ساماندهی قوانین و مقررات مالکیت فکری در عرصة مقالات علمی و کتب علمی و پایان‌نامه‌ها و ثبت اختراعات و نرم‌افزارهای فنی و تخصصی
در تشریح ضرورت این راهبرد باید گفت كشورها به دو دليل اصلي، قوانيني را جهت حمايت از مالكيت فكري وضع مي¬كنند. اول بيان قانوني حقوق معنوي و اقتصادي افراد خلاق در ارتباط با آنچه كه خلق مي¬كنند و حقوق عموم براي دسترسي به دستاورد اين افراد. دوم توسعه و ترويج خلاقيتها و گسترش و كاربردي كردن نتايج آنها و نيز تشويق تجارت منصفانه كه در رشد اقتصادي و اجتماعي مؤثر خواهد بود.
حمايت قوى و مؤثر از حقوق مالکيت فکري، سنگ بنايى است براي ايجاد سرمايه¬گذارى سالم در تحقيقات، علم و فناوري که يک رشته مزاياى بلندمدت اقتصادى به دنبال دارد. برخى از پيامدهاي اين حمايتها به قرار ذيل است:
• پديد آمدن انگيزه براى نوآورى و در نتيجه ايجاد محيطى که در آن به نوآورى پاداش داده مى¬شود
• تشويق کشف روشهايى براى توليد و توزيع فرآورده¬هاى موجود با هزينه کمتر
• دعوت به عرضه محصولات، دانش فنى و خدمات جديد، کم¬خطر و مؤثر
• ايجاد انگيزه براى بازارهاى داخلى از طريق پذيرش و بهبود محصولات و فناوريهاي موجود و تشويق انتقال دانش فنى
• کارآفرينى چه در صنايع پايه و چه در صنايع پشتيبان در تمامى سطوح اقتصاد
• ايجاد نيروى کار باکيفيت بالاتر و با فن¬آشناتر در ارتباط با انتقال دانش فنى از طريق آموزش ضمن کار
• افزايش سرمايه¬هاى جديد که مى¬توان آنها را به منظور توسعه اقتصادى به کار انداخت
• تحقق پيشرفتهايى که به ارتقاء سطح فناوري در سرتاسر جهان مدد خواهند رساند]1 [.
راهبرد کلان چهارم به نهادينه كردن مديريت دانش و ابتناي مديريت جامعه بر اخلاق و دانش بر اساس الگوهاي ايراني- اسلامي در نهادهاي علمي، اقتصادي، سياسي، اجتماعي، فرهنگي و دفاعي- امنيتي اشاره می کند. یکی از اقداماتی که در این راهبرد وجود دارد عبارت است از تقویت و انسجام بخشی به نظام اطلاعات علمی و فناوری کشور با مأموریت استانداردسازی و اصلاح فرآیندهای تولید، ثبت، داوری و سنجش و ایجاد بانک‌های اطلاعاتی یکپارچه برای رساله‌ها، پایان‌نامه‌ها، طرح‌های پژوهشی و فناوری، مقالات، مجلات و کتب علمی و اختراعات و اکتشافات پژوهشگران. متأسفانه در حوزه ثبت اختراعات و اکتشافات در کشور نظام اطلاعاتی و طبقه¬بندی ضعیفی حاکم است. به طور مثال آمارهایی که در حوزه اختراعات در کشور استحصال می شوند تنها شامل ارقام کمّی اظهارنامه¬های واصله و تعداد گواهی¬های قطعی صادر شده می باشد. این امر جستجوی بدیع بودن اختراع را نیز با سختی مواجه می¬نماید. براي ثبت اختراع يا ثبت يك علامت تجاري يا طرح، خواه ملي يا بين¬المللي، جديد بودن و ادعاي مالكيت در آن درخواست، بررسي می-شود. به همين منظور بايد حجم عظيمي از اطلاعات مورد كاوش قرار بگيرد. سازمان جهاني مالكيت فكري، نوعي از سيستم طبقه¬بندي (IPC ) را بر اساس گروه فناوري ارائه داده است كه اطلاعات مربوط به ابداعات و اختراعات را به ساختارهايي قابل مديريت تبديل نموده است. اين طبقه¬بندي توسط بسياري از كشورها كه حتي عضو توافقات مربوطه نيستند مورد استفاده واقع شده است. اين طبقه¬بندي به ترتيب به بخش، زيربخش، طبقه، طبقه فرعي، گروه اصلي و گروه فرعي تقسيم مي¬شود. هشت بخش عمده اين طبقه¬بندي عبارت¬اند از:
• كالاهاي ضروري انسان شامل كشاورزي، مواد غذايي، كالاهاي خانگي يا شخصي، بهداشت و سرگرمي؛
• عمليات اجرايي؛ حمل و نقل شامل كشتيراني، ترابري و ...؛
• شيمي و متالورژي؛
• منسوجات و كاغذ؛
• سازه¬هاي ثابت؛
• مهندسي مكانيك، روشنايي؛ گرمايش؛ جنگ¬افزارها؛ انفجار؛
• فيزيك؛
• برق؛
طبقه¬بنديهاي اختراعات¬ ثبت¬شده، گروههاي فناوري پیشرفته را مشخص نمي¬كنند؛ اما ادارات سه¬گانه اروپا، آمریکا و ژاپن توافق كردند كه گروه¬هاي زير را به عنوان فناوري پیشرفته در نظر بگيرند:
• رايانه و تجهيزات اتوماسيون كسب و كار؛
• ميكرو ارگانيسمها و مهندسي ژنتيك؛
• هوانوردي؛
• فناوري ارتباطات؛
• نيمه رساناها؛
• ليزر؛
راهبرد کلان نهم به تعامل فعال و اثرگذار در حوزة علم و فناوري با کشورهاي ديگر بهويژه كشورهاي منطقه و جهان اسلام اشاره دارد. یکی از اقداماتی که برای تحقق این راهبرد پیش بینی شده است حمايت از ارائه مقالات معتبر علمي در عرصه بينالمللي و ثبت اختراعات و اكتشافات می باشد. در حوزه انتشارات علمی، راه¬اندازی پایگاه استنادی علوم جهان اسلام ISC به عنوان یک اقدام کلان قابل تقدیر است ولی در حوزه اختراعات اقدام جدی مشاهده نمی شود. در حال حاضر برخی وزارتخانه¬ها از جمله وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در صورت تأیید علمی یک اختراع، حمایت از ثبت بین¬المللی آن را به عهده می¬گیرند. البته ذکر یک نکته لازم است با توجه به هزینه بالای ثبت اختراع در سطح بین¬المللی، ثبت اختراع برای حمایت از حقوق مادی و معنوی آن و جلوگیری از نسخه¬برداری غیرقانونی، جهت تولید صنعتی آن اختراع و ورود آن به بازار مصرف صورت می¬گیرد.
نتيجه¬گيري
«تعداد اختراعات و اكتشافات به‌ثبت‌رسيده به تفكيك ملي و بين المللي» از جمله شاخصهایی است که در نقشه جامع علمی کشور به عنوان یکی از مهمترین شاخص¬های ارزیابی نظام نوآوری و فناوری در نظر گرفته شده است. توجه ویژه به نظام مالکیت فکری به صورت اعم و نظام ثبت اختراعات و اکتشافات به صورت اخص، گام مهمی در حمایت از تجاری سازی و تولید انبوه نوآوریهای محققان و مخترعان کشور است. بدون وجود یک بستر حقوقی و قانونی قدرتمند و سالم، حلقه تجاری¬سازی فناوری تکمیل نخواهد شد.
متأسفانه كشورهاي در حال توسعه، سهم قابل توجهي در آمار ثبت اختراعات دنيا ندارند و حتي بعضي از آنان، سهم بسيار ناچيزي را به خود اختصاص داده¬اند. اين امر نه فقط ضعف بسترهاي علمي و نوآوري را در اين كشورها نشان مي¬دهد، بلكه ضعف حضور اين كشورها را نيز در عرصة صنعت و توليد جهاني فناوري متذكر مي¬شود. در نتیجه با توجه به ضعف اين كشورها در عرصه صنعت و توليد، بالطبع حضور كمرنگ آنها در عرصة تجارت بين¬الملل نيز قابل پيش¬بيني خواهد بود. نكتة مثبت درباره ايران، وضعيت روبه¬رشد ثبت اختراعات داخلي آن است كه مي¬توان با برنامه¬ريزي و سرمايه¬گذاري مناسب در اين زمينه، هرچه بيشتر، شتاب اين رشد را افزايش داد.
براي ارتقاي وضعيت ثبت اختراعات كشور مبتنی بر راهکارها و اقدامات پیش¬بینی شده در نقشه جامع علمی کشور، پیشنهادهای زیر مطرح مي¬گردند:
الف) اجراي معاهدة بين¬المللي همكاري در ثبت اختراع (PCT) در كشور علاوه بر رويه داخلي ثبت اختراع
با الحاق به اين معاهده، امكان ثبت بين¬المللى اختراعات ايرانيان تنها با تسليم يك اظهارنامه بين¬المللى به اداره مالكيت صنعتى در تمامی كشورهای عضو معاهده فراهم مى¬شود و اين امر با كمترين هزينه و پيچيدگى و استفاده از تخفيف پيش¬بينى¬شده براى كشورهاي در حال توسعه صورت می گيرد.
ب) افزايش اعتبارات تحقيق و توسعه و حمايتهاي مادي و معنوي از نوآوريها، اختراعات و توليد فناوري
ج) ارتقاي وضعيت ثبت اختراعات كشور با:
• به¬كارگيري تعداد متخصص لازم به¬عنوان كارشناس ثبت اختراع؛
• راه¬اندازي دفاتر ثبت اختراع در همة استانهاي كشور؛
• طراحي سايت اينترنتي ثبت اختراع و اطلاع¬رساني مناسب از طريق آن؛
• ثبت ارجاعات مخترع به مقاله‌هاي علمي يا اختراعات ديگر در زمان ثبت يك اختراع؛
• اجراي يك نظام طبقه¬بندي اختراعات ثبت¬شده طبق رشته¬هاي مختلف فناوري با سيستم كدگذاري آنها يا اجراي طبقه¬بندي بين¬المللي اختراعات ثبت¬شده؛
• استخراج مستمر آمار داده¬هاي اختراعات ثبت¬شده در گروههاي مختلف فناوري و آمار ثبت اختراعات شركتها و انتشار آنها.
منابع
1- افشارنیا سعید و عباسی رسول (1385)، «بررسي وضعيت ثبت اختراع و انتشار مقاله¬های علمی در جمهوری اسلامی ایران»، هیئت نظارت و ارزیابی فرهنگی و علمی.
2- عباسی رسول و سعید افشارنیا (1386)، «بررسي تطبيقي وضعيت ثبت اختراع در ايران و ديگر كشورها»، فصلنامه رهیافت، ش39.
3- سازمان پژوهشهاي علمي و صنعتي ايران:
available at: http://www.irost.org/persian/ip/aboutus/view.asp?part=3
4- سازمان پژوهشهاي علمي و صنعتي ايران:
http://www.irost.org/persian/ip/aboutus/view.asp?part=5#0 available at:
5- راهنماي ثبت اختراع كشور، ستاد ويژه فناوري نانو:
available at: http://nano.ir/paper.php?PaperCode=313
6- آشنايي مقدماتي با مفهوم ثبت اختراع، ستاد ويژه فناوري نانو:
available at: http://nano.ir/paper.php?PaperCode=312
7- Compendium of patent statistics, OECD, 2004.
available at: http://europa.eu.int/estatref/info/sdds/en/pat/pat_compendium_2004.pdf
8- WIPO Statistics Database
available at: www.wipo.int/ipstats/en/statistics/patents/
9- Griliches, Zvi. "Patent Statistics as Economic Indicators: A Survey”, National Bureau of Economic Research, 1990.
available at: http://www.nber.org/papers/w3301.pdf
10- Dernis et al, Analysing EUROPEAN and international Patent Citations: A set of EPO Patent database building blocks, OECD, 2005.
available at: www.oecd.org/dataoecd/18/17/35520805.pdf