فیلم گزارش را این‌جا ببینید
عصر ایران ؛ ساجده عرفانی ــ در سال‌های ۳۱ و ۳۲ هجری شمسی، منطقه خراسان شاهد رخدادهایی بود که تأثیرات مهمی بر تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در آن دوره داشت. به تازگی عکس‌ها و اسنادی که در پرونده‌های ژاندارمری قوچان ثبت شده بودند پیدا شده. این افراد که هنوز هویت آن‌ها مشخص نیست، در بررسی‌های تاریخ‌نگاری و پژوهش‌های اخیر به عنوان "یاغیان" یا "سردارانی" که در دل تاریخ خراسان جای گرفته‌اند، شناخته می‌شوند.
در کتاب "یاغیان خراسان"، منتشر شده در نشر نظر این افراد با عناوین مختلفی همچون "دزد"، "یاغی" و "سردار" معرفی شده‌اند، اما این عنوان‌ها همواره با تناقضاتی روبه‌رو بوده است. برخی از مردم محلی این افراد را به عنوان تهدیدهایی برای امنیت می‌دیدند و برخی دیگر آن‌ها را سردارانی حامی مردم می‌شناختند. در این دوره، شکل‌گیری یک دوگانگی شدید در نگاه به این افراد مشاهده می‌شود. یکی از شخصیت‌هایی که در این کتاب به طور ویژه به او پرداخته شده، سید رشید چنارانی است که در دهه ۳۰ به عنوان یاغی در منطقه قوچان شناخته می‌شد. رشیدخان، که ترانه‌ای معروف نیز در وصف او وجود دارد، در دیدگاه ژاندارمری دزد و تهدید برای امنیت بود، اما در میان مردم به عنوان خان و سردار شناخته می‌شد.
این پژوهشگران همچنین در مسیر تحقیق خود به اسناد و عکس‌هایی از ژاندارمری قوچان برخوردند که نشان‌دهنده فعالیت‌های این افراد در سال‌های ۳۱ و ۳۲ بود. این اسناد، در ابتدا بدون تحلیل یا تفسیر، صرفاً به صورت مستند ارائه شده‌اند. یکی از نکات جالب در این تحقیق، پیدا شدن این اسناد توسط بهمن کیارستمی، مستندساز، به طور تصادفی بود. در این اسناد، برخی عکس‌ها و نگاتیوها از این افراد و فعالیت‌هایشان موجود است، که مشخصات و جزئیات زیادی از آن‌ها در دسترس نیست.
یکی از نکات مهمی که در این کتاب بررسی می‌شود، تغییرات اجتماعی و سیاسی در آن دوران است. در سال‌های ۳۱ و ۳۲، گفتمان دموکراتیک وارد عرصه سیاسی ایران شده و مردم به جای استفاده از اسلحه و خشونت، به مکاتبات و تحصن‌ها روی آوردند. این تحولات در اسناد موجود به وضوح قابل مشاهده است، به‌ویژه پس از مهر ۳۱ که مردم به تحصن و مکاتبه با مصدق پرداخته‌اند.
در نهایت، کتاب *یاغیان خراسان* بیشتر از اینکه به تحلیل و تفسیر عمیق این اسناد بپردازد، اسناد تاریخی را به نمایش می‌گذارد و به خواننده این امکان را می‌دهد که خود به قضاوت در مورد این شخصیت‌ها و اتفاقات بپردازد. پژوهشگران و نویسندگان این کتاب بر این باورند که عنوان "یاغی" برای آن‌ها بار منفی ندارد و در دنیای امروز این واژه معنای متفاوتی پیدا کرده است. در واقع، این افراد ممکن است به عنوان سرداران و شخصیت‌های مهم تاریخی شناخته شوند که تأثیرات زیادی در ساختار اجتماعی و سیاسی ایران داشته‌اند.
این کتاب نه تنها درباره "یاغیان" می‌پردازد، بلکه تصویری از تحولات سیاسی و اجتماعی ایران در دهه‌های نخستین قرن بیستم نیز به نمایش می‌گذارد. تغییرات در گفتمان سیاسی، مواجهه با دولت مرکزی و واکنش‌های مردم محلی به آن، همه این‌ها در این اسناد و مدارک منعکس شده است.