هانی رستگاران، پژوهشگر میراث فرهنگی و مسئول ثبت آثار و حریم میراث ملی استان سمنان در یادداشتی که در اختیار ایسنا قرار داده است، درباره نام سمنان و فرآیند شکل‌گیری هسته‌های تاریخی شهر سمنان، نوشت: دیار قومس، یکی از ایالت‌های مهم و قدرتمند ایران در طول تاریخ بوده است که تمدنی شگفت‌انگیز و کهن را یادآور می‌شود. شهر صددروازه یکی از نقاط آغازین تمدن بشری در جهان شناخته می‌شود که در مرکز ایالت قومس قرار داشته است. درباره وجوه تاریخی نام سمنان که امروزه به این منطقه اطلاق می‌شود، عقیده‌ها و نظرهای گوناگونی رایج و معمول است که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:
به گزارش ایسنا، درگذشته‌های دور در محل آتشکده بزرگ هریس در کومش (سمنان) شهری عظیم بابت خانه‌ای بزرگ با ساختمانی رفیع و باشکوه وجود داشته است. به همین علت احتمال می‌رود که مردم این سرزمین قبل از ظهور زرتشت، دارای مذهب «سمتی» یا «سمینه» بوده‌اند و بت‌خانه بزرگ آنان در محل سمنان فعلی واقع بوده است.
برخی دیگر بر این باورند که سمنان در اصل «سکنان» منسوب به طوایف سکه‌ها است و الف و نون آن نشانه نسبت و مکان است که در واژه‌های گیلان و غیره مشاهده می‌شود.
عده‌ای دیگر از اهالی سمنان عقیده دارند که نام قدیم سمنان (سیم لام) بوده که بنای آن به دست دو نفر از فرزندان نوح پیغمبر به نام‌های (سیم النبی) و (لام النبی) انجام‌گرفته که مقبره آنان در کوه‌های شمال شرقی سمنان در محلی موسوم به پیغمبران واقع است. بر این اساس کلمه (سیم لام) در اثر کثرت استعمال به‌مرورزمان به سمنان تبدیل‌شده است. ست میراث جهان اسلام به ثبت رسیده است.
برخی نیز افسانه بنای اولیه را به دو هزار سال قبل از میلاد مسیح به دستور تهمورث دیوبند نسبت داده‌اند. در آن زمان شهر را به سمینا نام‌گذاری کرده‌اند که به‌مرور زمان به سمنان تغییر یافته است.
روایت دیگر حاکی از این است که نام قدیم سمنان در زبان محلی «سه مه نان» بوده و منظور ساکنان آن این بوده است که محصولات کشاورزی این منطقه نان و آذوقه اهالی را بیش از سه ماه تأمین نمی‌کند. بعدها به مرور زمان «سه مه نان» به سمنان تغییر یافته است. به‌هرحال آن‌چنان‌که از منابع و کتب تاریخی استنباط می‌شود سمنان یکی از مناطق کهن و قدیمی ایران است که در درازای تاریخ فراز و نشیب‌های زیادی را پشت سر گذاشته است.
وسعت محدودۀ تاریخی شهر که در داخل حصار نادرشاهی قرارگرفته است، در حدود ۱۰۰ هکتار برآورد می‌شود. این محدوده که در جنوب شهر سمنان واقع‌شده شامل پنج محله ناسار، اسفنجان، لتیبار، چوبمسجد و شاهجوق، بخشی از باغات و مزارع اطراف آن‌هاست که هر یک در مقاطع تاریخی متفاوتی شکل گرفته‌اند و به دلیل شاخصه‌های کالبدی و فرهنگی و گاه منحصربه‌فرد، خود یکی از اصیل‌ترین بافت‌های کهن شهری ایران به شمار می‌آیند.
فرآیند شکل‌گیری هسته‌های تاریخی شهر سمنان دلایل دیگری نیز داشته که مهم‌ترین آن‌ها به شرح زیر است:
محلات اسفنجان و ناسار از قدیمی‌ترین محلات شهر سمنان هستند که در کنار مسجد جامع که قدمتش به قرن‌های اول و دوم هجری می‌رسد، استقرار یافته‌اند. همچنین مسجد جامع روستای زاوغان که آن نیز متعلق به دوم هجری است، نشانگر جایگاه گسترده‌ی بافت شهری در آن محدوده و در آن بازه‌ی زمانی است.
از عناصر ارزشمند این محدوده می‌توان به مسجد جامع، مسجد سلطانی، کاروانسرا و بازارچه علاءالدوله، تکیه پهنه، تکیه ناسار، حرم حضرت امامزاده یحیی، راسته‌بازار و چندین مرکز محله مانند مرکز کهن دژ، عباسیه و ملاقزوینی اشاره کرد. هر یک از این‌ها دارای چندین عنصر شاخص دیگر مانند آب‌انبار، مسجد، تکیه و ... هستند، به‌طور مثال محله ناسار به‌تنهایی دارای ۸ باب تکیه، ۱۳ باب آب‌انبار و ۴ باب گرمابه سنتی است.
دوره‌ی زمانی اوایل پهلوی محدوده شهر به‌طور تقریبی منطبق بر حصار نادری بود و ساختار شهر در همان محدوده شکل می‌گرفت، بر همین اساس و از آنجایی‌که بعد از این دوره آثار درخور توجه کمتری خلق شد که در بیرون این محوطه باشد، تراکم عناصر باارزش در این محدوده‌های تاریخی (حصار نادری و محدوده‌ی محلات سه‌گانه) را بالابرده است.
این محدوده به دلیل ساختار کالبدی، اجتماعی و اقتصادی خود دارای مشکلات بسیار حادی است که آن را از سایر نقاط بخش قدیمی جدا ساخته است. مشکلات و مسائل محدودۀ مذکور به حدی است که ادامه‌ی حیات در چارچوب آن را مختل کرده است به‌نحوی‌که اضمحلال کالبدی در آن به‌طور کامل مشهود بوده، همچنین ساختار اجتماعی و فرهنگی آن نیز دچار گسیختگی کامل شده است.
استقرار بازار اصلی شهر سمنان (راسته‌بازار) مسجد جامع، مسجد امام، بقعه‌ها و تکایا در این محدوده که علیرغم تمام مشکلات بافت‌های تاریخی و فرسوده نقش‌های بسیار مهمی در مناسبات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شهر و به‌ویژه بخش قدیمی آن بر عهده دارد.
محدوده بافت تاریخی با در برگرفتن بسیاری از کاربری‌های مهم از گذشته‌های دور تا همین اواخر (اوایل دهه ۶۰) نقش مرکزیت شهر سمنان را به‌خوبی ایفا می‌کرد. مرکز ثقل اجتماعی فرهنگی شهر منطبق بر مجموعه مسجد امام و تکایای پراکنده در سطح محلات بود و خیابان امام و راسته‌بازار نیز به‌عنوان مراکز اقتصادی شهر عمل می‌کردند. بافت تاریخی از ساختاری ارگانیک و درعین‌حال منسجم بهره‌مند بود و وجود نظام سلسله‌مراتب عملکردی در قالب محله‌های اصلی و جزء محله‌ها این محدوده را از سایر نقاط شهر مشخص می‌کرد.
در نخستین طرح جامع سمنان که در سال ۱۳۵۶ تصویب شد، بر افزایش نقش مرکزی بافت تاریخی به لحاظ عملکردی و کالبدی تأکید و جهت توسعه شهر با حفظ بافت تاریخی در جهت شمال و جنوب تأکید شد، اما ساخت‌وسازهای بی‌رویه و بدون برنامه در سال‌های ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۲ موجب گسستگی بافت تاریخی و بافت جدید شهر شد و در عمل شهر سمنان به دونیمه جنوبی و شمالی تقسیم شد که هریک به لحاظ فرم و کالبد و فعالیت از دیگری متمایز بود.
بافت تاریخی شهر سمنان که به‌طور عمده به محدوده درون حصار نادری و محلات (روستاهای) سه‌گانه گفته می‌شود، نمونه و الگوی کامل از شهرهای ایرانی- اسلامی است. این بافت با اینکه چندین دورۀ تاریخی متمایز را پشت سر دارد اما ساختار اصلی آن تا به امروز باقی‌مانده و قابل‌تشخیص است.
هسته مرکزی سمنان شامل مجموعه مسجد جامع، مسجد امام، میدان شریعتی، راسته‌بازار، بازار شیخ علاءالدوله، تکایای پهنه و ناسار، امامزاده یحیی و فضاهای تاریخی دیگری است که شهر حول آن گسترش یافته است.
محلات هشتگانه شهر سمنان یعنی محلات «ناسار»، «اسفنجان»، «چوب مسجد»، «لتیبار» و «شاهجوق» به‌اضافه محلات سه‌گانه «کدیور»، «کوشمغان» و «زاوغان» در مقاطع تاریخی متفاوتی شکل‌گرفته‌اند. حدفاصل بین محله‌ها را (به‌جز دو محلۀ به هم چسبیده ناسار و اسفنجان) باغ‌ها پر می‌کرده‌اند، به‌طوری‌که امروز نیز مابین محلات پنج‌گانه شرق و محلات سه‌گانۀ غرب را باغ‌ها فراگرفته‌اند.
هر محله دارای یک مرکز محله بزرگ بوده و از جزء محلاتی به وجود آمده‌اند که در مرکزیت خود خدمات مورد نیاز جزئی از محله‌ی کلی را در اختیار ساکنان قرار می‌دهند. امروزه مرکزیت خدماتی این جزء محلات، مرکز محله نامیده می‌شود.
بافت تاریخی شهر سمنان، مساحتی برابر یا حدود ۱۲۰۰ هکتار مشتمل بر محدوده بافت کالبدی و بافت هم پیوند باغات تاریخی است که طرح ضوابط اختصاصی آن برای حفاظت و پاسداشت از این محدوده ارزشمند در حال تهیه و تصویب است.