ارزش عدالت و نفی تبعیض، زیر سایۀ روز پدر!

عصر ایران؛ مهرداد خدیر- امروز سیزدهم رجب زادروز مولا علی علیه‌السلام است.

این که شیعیان او را به عنوان «امام اول» و «امیرالمؤمنین» می‌شناسند به این معنی نیست که نزد اهل تسنن، قدر و منزلت ندارد که آنان نیز به عنوان یار پیامبر و یکی از خلفای راشدین، گرامی می‌دارند.

محبوبیت حضرت علی‌ع نزد ایرانیان البته از جنبه‌های مذهبی فراتر رفته چرا که نماد جوانمردی و پهلوانی و دیگر خصایل انسانی هم هست.

تا جایی که مولانا جلال الدین محمد رومی که خلیفۀ دوم را «نماد آماده به خدمت بودن» دانسته و سروده است:

ای مرا تو مصطفی، من چون عمَر
از برای خدمتت بندم کمر

  یا جای دیگر در مثنوی معنوی:

مصطفی آمد که سازد همدمی
کلّمینی یا حمیرا کلّمی

(ای حمیرا با من حرف بزن)

به علی‌ع که می‌رسد می‌گوید:

گفت پیغامبر علی را که ای علی
شیر حقی، پهلوان پُر‌دلی

و جای دیگر:

از علی آموز اخلاص عمل
شیرِ حق را دان، مطهر از دغل

در غزا بر پهلوانی دست یافت
زود شمشیری برآورد و شتافت

او خدو انداخت بر روی علی
افتخار هر نبی و هر ولیّ

و در ادامه:

در شجاعت، شیر ربانی‌ستی
در مروت، خود که داند کیستی

ای علی که جمله عقل و دیده‌ای
شمه‌ای واگو از آنچه دیده‌ای

حالا و در روزگار ما، اما چه اتفاقی افتاده است؟ میلاد امام علی را روز پدر نام گذاشته‌ایم و در سال‌های اخیر بعضی‌ها هم می‌گویند روز مرد!

داستان از این قرار است که پیش از انقلاب و در رژیم گذشته 25 آذر به عنوان روز مادر نام گذاری شده بود و مناسبت آن روز تولد مادر محمد‌رضا‌شاه بود که به عنوان «ملکه مادر» خوانده می‌شد و چون 28 مرداد را به عنوان جشن نوزایی پهلوی‌ها جشن می گرفت چهره محبوبی نبود و اصرار بر این که شبیه ملکه الیزابت جلوه کند طنزآمیز شده بود. ( یک روایت هم البته این که به مناسبت روز پایه گذاشتن سازمان حمایت از مادران و نوزادان در دوران رضا شاه بوده)

(نام بیمارستان قلب کنار پارک ملت کنونی و شاهنشاهی در آن دوران را هم گذاشته بودند "بیمارستان قلب ملکه مادر" و بعد از انقلاب شد "بیمارستان قلب مهدی رضایی"؛ به نام جوان 19 ساله عضو سازمان مجاهدین خلق که زیر شکنجه کشته شد. بعد از جریانات 30 خرداد 1360 که نام نمادهای مجاهدین که حالا دیگر منافقین خوانده می‌شدند ولو مربوط به پیش از انقلاب حذف شد و پس از 8 شهریور نام بیمارستان هم شد: بیمارستان قلب شهید رجایی. رجایی به جای رضایی که در آوا به هم نزدیک بودند).

باری، خیلی از مردم نمی‌دانستند مناسبت روز مادر چیست و هنوز همان 25 آذر را روز مادر می‌گفتند و به این خاطر اولیای قوم تصمیم گرفتند روز تولد حضرت فاطمه زهرا (س) را که پیش‌تر به عنوان روز زن و درمقابل هشتم مارس تعیین شده بود به عنوان روز مادر هم تبلیغ کنند و 25 آذر عملا منسوخ شد.

پس از چندی اما عده‌ای به صرافت افتادند که مانند روز زن و روز مادر، روز پدر و روز مرد هم ابداع کنند و طبعا مناسبت آن تولد حضرت علی علیه السلام و 13 رجب باید می بود که چون امروز باشد.

این که انسان از پدر و مادرخود یاد کند و اگر زنده باشند قدر بداند و اگر شوربختانه رفته باشند یادشان را تازه کند البته که نیکوست.

این که بازارها به مناسبت روز مادر و روز پدر رونق بگیرد و مثل امسالِ کرونا زده کساد نباشد البته خوب است.

اما به 2 نکته هم اشاره کنم، خالی از لطف نیست:

1. غرض از نام گذاری روزها گرامی‌داشتِ خدمات افراد یا صنوفی است که کمتر به چشم می‌آیند یا مانند هوا از فرط وفور از آنان غفلت می‌شود. به خاطر همین است که روز کارگر داریم و روز کارفرما نداریم! روز کارمند داریم و روز تاجر نداریم. روز پرستار داریم و روز پزشک نداشتیم تا پزشکانی هم بیکار و نیازمند توجه شدند!

غرض این که روز مادر جنبۀ نمادین دارد و خود پدرها چه درباره خودشان و چه پدر و مادرشان، آن قدر که روز مادر را جدی می‌گیرند، روز پدر را جدی نمی‌گیرند و هدایا در حد جوراب و پیراهن و اگر فرهنگی‌تر باشند کتاب است!

چون می‌دانم در این فقره نظرات مختلف است و نگاه مصرفی و کالایی و مناسبتی غلبه یافته، سراغ منظور اصلی نوشته می‌روم که نکتۀ بعدی است.

2. در زادروز حضرت علی‌ع یاد پدر و تبریک روزمرد خوب است اما تقلیل علی به اُبُوَّت و پدری، فروکاستن این اَبَر‌الگوست.

علاقه ایرانیان به علی برای این نیست یا فقط برای این نیست که پدر خوبی بوده است. امامت، ایران و ایرانی را از سلطه خلفا رهانید و حتی در سال‌های طولانی که خلفا ایران را در کنترل داشتند در ذهن ایرانیان امیر و سلطان، امامان بودند. القابی چون شاه خراسان، شاه‌عبدالعظیم و شاه‌چراغ و شاه مردان به خود حضرت علی، حاصل همین نگاه است و کار به جایی می‌رسد که شاه عباس کبیر صفوی خود را «کلب» آستان رضوی می‌خواند.

مهم‌تر اما این که در ذهن ایرانیان علی با عدالت شناخته می شود و عدالت، نقطه مقابل «تبعیض» است.

این تعبیر مشهور است که «او کُشتۀ شدت عدل خود شد». این تعریف در سال های اخیر رایج شده که عدالت، یعنی «هر چیز سر جای خود باشد». داستان اما فراتر از آن است. عدالت در مقابل تبعیض است و عادل، کسی است که تبعیض روا نمی‌دارد.

همان‌گونه که در سالروز شهادت مولا علی باید از «جهل مقدس» گفت که چگونه جاهل مقدس‌مآب و نماز‌خوانی به نام «ابن ملجم مرادی» علی را در محراب کوفه به شهادت رساند در زادروز او باید از عدالت در مقام نفی تبعیض سخن گفت.

نام گذاری این روز به نام روز پدر اما سبب شده تا بسیاری دیگر از مفاهیم اخلاقی تادیده گرفته شود و صدا و سیما به جای دعوت از چهره هایی که دربارۀ عهد نامه مالک اشتر و شیوه حکم رانی علی‌ع و مفهوم عدالت در دنیای امروز سخن بگویند، مباحث پیش پا افتاده و شعاری و سمبلیک را مطرح کند.

در دهۀ 60 آیت الله هاشمی رفسنجانی در خطبه های نماز جمعه از عدالت علی داد سخن می داد و جماعت را به وجد می آورد خاصه آنجا که می گفت « حق را می ستاند ولو در کابین زنان شان باشد.» در دهۀ 70 به جای عدالت، تعدیل نشست و هر دو البته از ریشه «عدل» بودند اما عدالت کجا و تعدیل کجا؟

هر چند عدالت را می توان به «هر چیز و هر کس بر سر جای خود» نیز تفسیر و تعبیر کرد اما در نگاه مغایرت با تبعیض با تعاریف مدرن هم قابل انطباق است.

20 سال پیش که آیت الله مصباح یزدی تمام همت خود را در سخنان پیش از خطبه های نماز جمعه صرف این می کرد که در سرزنش آزادی بگوید و این که «آزادی» ارزشی غربی و برآمده از انقلاب فرانسه است و در اسلام ریشه ندارد و آنچه در اسلام است بندگی است نه آزادی در یادداشتی نوشتم: عدالت چطور؟

آیا عدالت هم مسبوق به سابقه نیست؟ آزادی را می‌توان توزیع عادلانۀ اطلاعات توصیف کرد و اگر روی کلمۀ آزادی حساسیت دارید چرا از عدالت و آزادگی نگوییم؟

عدالت، در واقع توزیع قدرت و ثروت و منزلت و اطلاعات است. از این رو این که انحصار خبر‌رسانی شکسته شده اقدامی است در راستای عدالت (توزیع اطلاعات) یا انتخابات رقابتی می‌واند جلوه‌ای از توزیع قدرت و از این رو منطبق با عدالت باشد.

بنابر این تشخیص عدالت دشوار نیست. کافی است در هر جامعه ببینیم چهار مقوله قدرت، ثروت، منزلت و اطلاعات چقدر توزیع شده و یا تا چه حد متمرکز است؟ 

خود البته پدرم و خوش‌حال می‌شوم که فرزندم روز پدر را به من تبریک بگوید و کتابی یا عطری و حتی جورابی یا پیراهنی هدیه کند.

سایۀ پدرم نیز همچنان گسترده است و خوش‌حال می‌شوم و می‌شود که روز پدر را با اهدای کتابی به او تبریک بگویم و افسوس که امسال باید به تماس تلفنی بسنده کرد‌.

غرض این که تقلیل زاد‌روز نماد عدالت (نفی تبعیض) به روز پدر از دست دادن فرصت یادآوری ارزش عدالت و الگوی ادارۀ عادلانه به "کار به دستان" است.

هر جا که تبعیض هست، چه در استخدام، چه در گزینش و چه در امکان تماشای یک مسابقه ورزشی یا تخصیص یارانه به صنف و نهاد یا در حق انتخاب کردن و انتخاب شدن یعنی عدالت رنگ باخته یا کم رنگ شده.

در روز ولادت امام علی علیه السلام بهتر آن است که از «عدالت» بگوییم که هم ارزشی سنتی است و هم بسیار مدرن و «تبعیض» را در هر شکل و گونۀ آن نکوهش کنیم که در ستایش و جایگاه عدل به طعنه گفته‌اند: ظلم بالسویه عدل است!

یعنی حتی اگر ظلم هم درست و به تساوی توزیع شود  عدل است. چون عدل آنجاست که تبعیض نباشد.

مصطفی ملکیان- فیلسوف اخلاق- می گوید: « تکان‌دهنده‌ترین جملۀ علی‌بن‌ابی‌طالب را این جمله می‌دانم: "خدایا قبل از همۀ آنچه به من داده‌ای جانم را بگیر". یعنی این‌گونه نباشد که اول عدالتم را، بعد شرافتم را و سپس انسانیتم را از دست داده باشم آنگاه جانم را بگیری که بدون آنها تفاله‌ای بیش نیستم. شبیه تعبیر عیسی مسیح که روح خود را نفروشید.»

بیم آن است که اکتفا به روز پدر از یادکرد علی به عنوان نماد عدالت، یک روز مصرفی بسازد. در روزگاری که به رفع تبعیض‌های جنسیتی، قومیتی، آموزشی، استخدامی، پرداختی، صنفی، انتخابی و انواع تبعیض‌های دیگر در جامعه‌ای با بیشترین داعیه و در عین حال عطش عدالت نیاز‌مندتریم تا یک جفت جوراب!

تماشاخانه

عینک عجیبی که با استفاده از هوش مصنوعی چهره افراد را شناسایی می‌کند (فیلم)

۴ میلیون کیلومتر سفر در ایران ؛ عکس‌هایی که حالا ما را به سفر می‌برند (فیلم)

فیلم های دیگر