«کشور حائل» یعنی چه؟

عصر ایران - کشور یا دولت حائل (Buffer Satte) به کشوری گفته می‌شود که موجودیت سیاسی‌اش محصول موقعیت جغرافیایی‌اش بین دو کشور قوی‌تر باشد. این قبیل کشورها به "دول حائل" معروف‌اند.

کشورهای حائل معمولا به لحاظ سیاسی و نظامی کشورهایی ضعیف‌اند که اغلب به منظور جلوگیری از اصطکاک بین دو کشور قوی‌ بوجود آمده یا حفظ شده‌اند و تمامیت ارضی و استقلال آن‌ها در اثر شرایط سیاسی سیاسی جهانی و توسط قدرت‌های بین‌المللی تضمین می‌گردد.

البته هیچ کشور/دولتی لزوما همیشه مصداق کشور حائل نیست. ممکن است کشوری که در یک دورۀ تاریخی بسیار قدرتمند بوده، در دوره‌ای دیگر در وضعیتی قرار گیرد که مصداق کشور/دولت حائل باشد.

مثلا در اوایل قرن بیستم، مشخصا پس از انقلاب مشروطه، ایران در کنار افغانستان و تایلند مصداق یک کشور حائل بود. هر سه کشور استقلال خود را بیشتر مدیون معاهدات بین بریتانیا و روسیه بودند تا قدرت نظامی و سیاسی خودشان.

در واقع اگر روسیه و بریتانیا رقیب و بازدارندۀ یکدیگر نبودند، هیچ بعید نبود که یکی از این دو کشور، ایران را مستعمرۀ خودش سازد یا به زور تصرف کند.

اتیوپی نیز در اوایل قرن بیستم از کشورهای حائل بود و با معاهده‌ای که بین بریتانیا، فرانسه و ایتالیا امضا شد، به استقلال رسید. بعدها هنگامی که فرانسه و بریتانیا دیگر حاضر به جنگ برای حفظ استقلال این کشور نبودند، اتیوپی به تصرف ایتالیا درآمد.

اگر یک کشور حائل آن قدر قوی شود که مستقلال بتواند از مرزها و قلمروی خود دفاع کند، دیگر کشور حائل به حساب نمی‌آید.

پس از پایان جنگ جهانی دوم، ارتش شوروی حاضر نبود از آذربایجان ایران خارج شود و روس‌ها تمایل داشتند این بخش از خاک ایران را جدا کرده و به جمهوری آذربایجان، که یکی از جمهوری‌های اتحاد جماهیر شوروی بود، ملحق سازند.

رئیس‌جمهور وقت آمریکا، هری ترومن، بعدها مدعی شد که اولتیماتوم او به استالین، باعث خروج ارتش سرخ از خاک ایران شده است. اگرچه اکثر مورخان این ادعای ترومن را رد کرده‌اند و سندی در تایید آن پیدا نشده، ولی فشارهایی از سوی وزیر خارجۀ آمریکا به دولت شوروی وجود داشت که ارتش شوروی هر چه زودتر ایران را تخلیه کند.

مثلا جیمز بیرنز وزیر خارجه آمریکا در یادداشتی به تاریخ 14 اسفند 1324 خورشیدی (5 مارس 1946) به ویاچسلاو مولوتوف وزیر خارجه شوروی چنین نوشت:

«از آنجا که مهلت اعلام شده برای خروج سپاهیان بیگانه از ایران به پایان رسیده و از آنجا که تنها شوروی است که بی اعتنا به اعتراض دولت ایران، هنوز سپاهیان خود را در این کشور نگه داشته‌است، دولت ایالات متحده، ضمن ابراز نگرانی اعلام می‌کند که نمی‌تواند در برابر این وضع بی اعتنا باقی بماند. روابط دو کشور آمریکا و شوروی در طول جنگ علیه دشمنی مشترک، به گونه دوستانه‌ای افزایش یافت. از آن پس ما همیار یکدیگر در سازمان ملل متحد بودیم. اینک دولت ما به‌طور جدی امیدوار است که شوروی، به خاطر گسترش اعتماد بین‌المللی که لازمه صلح‌آمیز همه ملل جهان است، هر چه زودتر سپاهیان خود را از خاک ایران فرابخواند.»

 پس از اشغال ایران در شهریور ۱۳۲۰ به دست متفقین (آمریکا، انگلیس، شوروی)، معاهده‌ای بین ۳ کشور امضا شد که ۶ ماه پس از اتمام جنگ جهانی دوم، نیروهایشان را از خاک ایران خارج کنند. آمریکا و انگلیس تخلیه کردند، اما شوروی امتناع می‌ورزید، اما نهایتا در اثر فشارهای نرم بین‌المللی و زیرکی احمد قوام نخست وزیر ایران، ارتش سرخ از آذربایجان ایران خارج شد.

کل این ماجرا، صرفنظر از ادعای احتمالا کذب هری ترومن، نشان‌دهندۀ موقعیت حائل ایران در آن زمان است. یعنی دولت ایران به تنهایی و مستقلا نمی‌توانست از قلمروی تحت حاکمیتش دفاع کند و باید دیگران به استالین هشدار می‌دادند که ارتش خودش را از خاک ایران خارج کند.

سوئیس نیز در جنگ جهانی دوم، به نوعی کشوری حائل بود که استقلال و تمامیت ارضی‌اش توسط قدرت‌های جهانیِ مخالفِ آلمان نازی تضمین می‌شد. فنلاند نیز پس از جنگ جهانی دوم تقریبا چنین وضعیتی داشت. یعنی اگر جهان غرب نبود، شوروی به راحتی فنلاند را تسخیر می‌کرد و استقلال و موجودیت سیاسی این کشور را از بین می‌برد.

با این حال سوئیس و فنلاند در دوران جنگ جهانی دوم و پس از آن، تفاوتی ویژه با ایران در دوران جنگ جهانی اول داشتند؛ زیرا سوئیس و فنلاند هم‌پیمان کشورهای غربی بودند، ولی استقلال سیاسی ایران در پایان عصر قاجاریه، نه محصول حمایت بریتانیا از ایران بلکه محصول رقابت بریتانیا با روسیه بود.

در واقع روسیۀ تزاری نیز در برابر بریتانیا نقشی بازدارنده ایفا می‌کرد و این طور نبود که صرفا بریتانیا مانع زیاده‌خواهی ارضی یا سیاسی روسیه در قبال ایران باشد.

اوکراین نیز یک کشور حائل بین روسیه و جهان غرب بود و جنگ اوکراین محصول هراس روسیه نسبت به از دست رفتن موقعیت حائل اوکراین بوده است. کشورهای حائل را کشورهای ساندویچ یا ساندویچ‌شده (sandwiched) نیز می‌نامند. Sandwich یعنی "در تنگنا قرار دادن". کشور حائل نیز در تنگنای رقابت دو یا چند کشور قوی‌تر قرار دارد.  

بیشتر بخوانید:

«جنگ» چیست؟

نژادپرستی چیست؟

«شبه‌دموکراسی» چیست؟

در «شب دشنه‌های بلند» چه گذشت؟

پیرسالاری چیست؟

پاتریمونیالیسم چیست؟

«نیروهای اجتماعی» یعنی چه؟

«کو کِلاکس کِلَن» چه بود؟

دربارۀ «خیزش افسران آزاد»

«دارالاسلام» یعنی چه؟

تماشاخانه

بحران آب در شمال شرقی سوریه: اتهامات سنگین علیه ترکیه / بی‌برقی و بی‌آبی برای یک میلیون سوری (فیلم)

تراژدی در یک دریاچه، از فریاد کمک تا حبس ابد / مادری که دو بچه‌اش را کشت حالا چه می‌خواهد؟ (فیلم)

فیلم های دیگر