سقوط غیرمنتظره بشار اسد ضربه مهلکی بر نفوذ ایران در منطقه وارد کرد. بی‌اعتمادی تهران به متحد سابقش و ناتوانی در حمایت نظامی از او ابعاد جدیدی از بحران سوریه را نمایان ساخته است.
به گزارش اکوایران، برخی منابع مدعی شده‌اند که پیش از سقوط بشار اسد، رئیس‌جمهور مخلوع سوریه، تهران به او بی‌اعتماد شده بود و وزیر امور خارجه ایران در هفته گذشته به او گفته که تهران دیگر قادر به ارسال نیروی نظامی بیشتر برای حمایت از او نیست.
به نوشته فایننشال تایمز، یکی از منابع آگاه در دولت ایران مدعی شد که در جریان سفر هفته گذشته سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران به دمشق که چند روز پس از سقوط شهر حلب سوریه به دست شورشیان انجام گرفت، بشار اسد ادعا کرد: «عقب‌نشینی او از حلب تاکتیکی بوده و همچنان کنترل اوضاع را در دست دارد».
این منبع افزود: «عراقچی پاسخ داد که ایران دیگر در موقعیتی نیست که نیرویی برای حمایت از او بفرستد. اما ما انتظار نداشتیم که سقوط حکومت او اینقدر سریع و پوچ باشد باشد. این برای ما هم شوکه‌کننده بود».
سعید لیلاز، تحلیلگر نزدیک به دولت اصلاح‌طلب مسعود پزشکیان اظهار داشت: «اسد بیشتر از آنکه متحد باشد، به یک بار اضافی تبدیل شده بود؛ به این معنی که دوران او به پایان رسیده بود. حتی اگر سقوطش شکست بزرگی برای ایران به حساب بیاید، دفاع از او دیگر توجیهی نداشت. ادامه حمایت از او به هیچ عنوان منطقی نبود و هزینه‌های غیرقابل‌تحملی داشت».
نفوذ ایران در منطقه شدیداً تحت تاثیر حملات اسرائیل به پرسنل و دارایی‌های ایران در سوریه و حزب‌الله قرار گرفته و توانایی‌ها برای حمایت از اسد کاهش یافت. در عین حال، مقامات ایرانی اسد را فردی غیرقابل‌اعتماد و حتی خیانتکار می‌دیدند و تحلیلگران و منابع آگاه او را متهم کردند که در جلوگیری از حملات اسرائیلی به اهداف ایرانی در کشورش ناکاراست.
این روزنامه به نقل از منبع آگاه خود نوشته که خشم زیادی در تهران متوجه اسد بود. او خاطرنشان کرد: «بیش از یک سال روشن شده بود دوران او به پایان رسیده است. او تبدیل به یک مانع و بار اضافی شده بود و حتی برخی او را خائن می‌نامیدند. بی‌تحرکی او هزینه‌های سنگینی برای ما داشت و او خود را با بازیگران منطقه‌ای همراه کرد که وعده‌هایی به او دادند که هیچ‌گاه محقق نشد».
طبق گفته تحلیلگران و سیاستمداران، برخی از مقامات ایرانی معتقدند که اسد به سمت کشورهای عربی مانند امارات متحده عربی رفته و به وعده این کشور برای کمک به بازسازی پس از جنگ، به شرطی که از ایران فاصله بگیرد، علاقه‌مند شده بود.
پس از سقوط اسد به دست شورشیان تحت رهبری گروه هیئت تحریرالشام که یک گروه شورشی-تکفیری سنی است، انتقادها درون رهبری تهران افزایش یافته است. منبع ایرانی افزود: «افرادی در حکومت اسد اطلاعاتی در مورد محل فرماندهان ایرانی لو دادند. زمانی که بیشتر از هر زمان دیگری به او نیاز داشتیم، به ما پشت کرد».
یک دیپلمات خارجی اظهار داشت که به نظر می‌رسد ایرانی‌ها و برخی از وفاداران سوری به سمت عراق حرکت کرده‌اند. آن‌ها گفته‌اند که اعضای سپاه پاسداران که بیش از یک دهه در سوریه حضور داشتند، همراه با دیپلمات‌ها و خانواده‌هایشان طی چند روز گذشته از سوریه خارج شدند.
سقوط اسد که خانواده او بیش از پنج دهه بر سوریه حکمرانی می‌کردند، ضربه‌ای سنگین به سیاست خارجی ایران زد. طی دهه‌ها، تهران استراتژی خود را بر اساس محور مقاومت علیه آمریکا و اسرائیل پایه‌گذاری کرده بود و شبکه‌ای از عوامل غیردولتی در سراسر منطقه را به کار گرفت.
در این زنجیره، سوریه نقشی حیاتی ایفا می‌کرد و حکم دروازه‌ای برای ایران را داشت تا تهران بتواند به حزب‌الله در لبنان، نیروهای مقاومت در عراق و حوثی‌ها در یمن کمک مالی و نظامی کند. حالا بعد از آنکه شورشیان سوری دمشق را به تصرف درآوردند و حکومت اسد سقوط کرد، این پیوند قطع شده است.
سرعت حمله محور شورشی-تکفیری ناظران را شگفت‌زده کرده و ظرف کمتر از دو هفته آنچه که نیروهای مخالف در ۱۳ سال جنگ ویرانگر نتواسته بودند به دست آورند، تحقق یافت. مدت‌ها بود که تهران هیئت تحریرالشام را تروریست‌های وابسته به منافع آمریکا و اسرائیل می‌دانست.
در حالی که دو حامی اصلی اسد، یعنی روسیه و ایران در آستانه پایان جنگ سوریه قرار داشتند، کمکی به او نکردند. روسیه مشغول جنگ اوکراین و ایران نیز درگیر منازعه با اسرائیل بود. این منازعه به تحریم‌های فلج‌کننده آمریکا که بیش از یک دهه بر ایران تحمیل شده، افزود و از منابع مالی و نظامی ایران شدیداً کاست.
در حال حاضر، تهران رویکردی محتاطانه در پیش گرفته و در حال ارزیابی نیت حاکمان جدید سوریه است. وزارت امور خارجه ایران خواستار احترام به تمامیت ارضی سوریه شده و آمادگی خود برای همکاری با سازمان ملل در جهت حل بحران را اعلام کرده است.
بازسازی نفوذ ایران در سوریه و لبنان وظیفه‌ای بسیار دشوار خواهد بود. در سوریه، حملات هوایی اسرائیل در طول سال گذشته دست کم ۱۹ فرمانده ایرانی را ترور کرده و تأسیسات حیاتی برای عملیات‌های منطقه‌ای تهران را هدف قرار داده است. در لبنان نیز حزب‌الله از حملات اسرائیل آسیب شدیدی دیده و رهبران ارشدش ترور شده و زیرساخت‌ها، تسلیحات و وابستگان غیرنظامی آن نیز هدف قرار گرفته‌اند.
روز یکشنبه، عراقچی تأکید کرد که حزب‌الله همچنان مقاوم خواهد ماند. او به صداوسیمای ایران گفت که این گروه سلاح‌های کافی برای حفظ خود «برای یک یا دو سال» را در اختیار دارد و در حال بررسی مسیرهای تأمین جایگزین است.
تهران همچنین نگران پیامدهای احتمالی این تحولات در عراق، همسایه غربی خود است؛ جایی که گروه‌های مقاومت شیعه هنوز نقش حیاتی در سیاست منطقه‌ای ایران ایفا می‌کنند.
اصغر زارعی، تحلیلگر ایرانی اذعان داشت که از آغاز جنگ غره در اکتبر ۲۰۲۳، اسد بدرفتاری می‌کرد. او در صداوسیما گفت: «متأسفانه تمام چیزی که طی ۴۰ سال ساختیم، در یک شب فرو ریخت. بازسازی موقعیت ما بسیار دشوار خواهد بود. باید اطمینان حاصل کنیم که چنین چیزی در عراق یا یمن رخ ندهد. وقت آن است که در دیگر نقاط کمربندهایمان سفت‌تر کنیم».
برخی از تحلیلگران ایرانی معتقدند که همکاری با هیئت تحریرالشام، علی‌رغم گرایش سنی-تفکیری این گروه، می‌تواند به کشور کمک کرده تا نفوذ خود را حفظ کند. علی مطهری، نماینده سابق مجلس نیز خواستار تعامل عملی با این گروه شد. او با اشاره به اینکه این گروه، هرچند با شیعیان مخالف بوده، اما در مخالفت با اسرائیل با ایران هم‌راستاست، گفت: «ما باید با هیئت تحریرالشام مذاکره کنیم».
اسرائیل انتظار ندارد که نفوذ ایران در حیاط خلوت خود از بین برود. یک مقام ارشد این رژیم ادعا کرد: «ایران در هرج‌ومرج شکوفا می‌شود. گفتن اینکه ایران در سوریه عقب‌نشینی کرده یا حزب‌الله در حال فرار بوده، زودهنگام است. سناریوهای محتملی وجود دارند که در آن‌ها، هنوز برای دهه‌ها باید با ایران در مرز با سوریه مقابله کنیم».
تندروهای ایران خواستار پاسخ تهاجمی هستند. احمد نادری، نماینده مجلس پیشنهاد کرد که تهران باید به طور همزمان جبهه مقاومت آسیب‌دیده را احیا کرده و آزمایش تسلیحات هسته‌ای انجام دهد تا موقعیت خود در منطقه را تثبیت کند. دیگران اما تأکید بر احتیاط دارند. لیلاز گفت: «ایران در حال حاضر نمی‌تواند کار زیادی در منطقه انجام دهد. بازسازی حزب‌الله و ارزیابی نظم جدید خاورمیانه زمان‌بر خواهد بود. تا آن زمان، ایران باید با احتیاط حرکت کند».