ماری کوری؛ زنی که دانش هسته‌ای را خرج بهروزی انسان کرد

   عصر ایران - ماری کوری در 7 نوامبر 1867 در ورشوِ لهستان به دنیا آمد که آن موقع بخشی از امپراتوری روسیه بود. نام اصلی او نی ماریا اسکلووسکا بود و ماری کوری، نامی است برآمده از وصلتش با پیر کوری.

   ماری کوری در 4 ژوئیه 1934 در فرانسه درگذشت. او را در تاریخ علم، یک فیزیکدان لهستانی‌تبارِ فرانسوی می‌دانند. اگرچه او فقط فیزیکدان نبود بلکه شیمیدان برجسته‌ای هم بود و تنها دانشمندی است که در دو رشتۀ متفاوت علمی، فیزیک و شیمی، جایزۀ نوبل دریافت کرده است. ضمنا او نخستین زنی است که جایزۀ نوبل را کسب کرده.

   ماری کوری در سال 1903 جایزۀ نوبل فیزیک را مشترکا با شوهرش پیر کوری و هانری بکرل دریافت کرد. در سال 1911 نیز جایزۀ نوبل شیمی را به تنهایی بدست آورد.

   او در سال 1891 به پاریس رفت و نزد استادانی چون پل اپل، گابریل لیپمن و ادموند بوتی درس خواند و با فیزیکدانان برجسته‌ای مثل جین پرین، چارلز مورین و ایم کان آشنا شد.

    ماری جوان شب‌ها تا دیروقت در اتاق زیر شیروانی دانشجویی‌اش مشغول مطالعه و پژوهش و غذایش غالبا نان و کره و چای بود. ‌ او در سال 1893 با مدرک لیسانس علوم فیزیکی در آزمایشگاه پژوهشی لیپمن مشغول به کار شد.

  یک سال بعد، در 1894، ماری در آزمون لیسانس علوم ریاضی نفر دوم شد. او در بهار همان سال، تقریبا در سن 26 سالگی، با پیر کوری آشنا شد و دو سال بعد با او ازدواج کرد.

ماری و پیر کوری

    شهرت ماری کوری عمدتا ناشی از تحقیق او در زمینۀ پرتوزایی است. هانری بکرل پدیدۀ نوینی را که بعدها پرتوزایی نامیده شد، در سال 1896 کشف کرد. در پی این کشف قابل توجه، ماری تصمیم گرفت خاصیت کشف شده توسط بکرل را، چنانچه در مادۀ دیگری وجود داشته باشد، خود کشف کند.

   در واقع او کوشید تا دریابد آیا غیر از اورانیوم، عناصر دیگری هم خاصیت پرتوزایی دارند یا نه. او همزمان با جی.سی.اشمیت، وجود خاصیت پرتوزایی را در عنصر توریک کشف کرد و در روند پژوهش‌هایش، متوجه کانی‌ها شد.

   ماری کوری متوجه ماده‌ای معدنی به نام پیچبلند (pitchblende) شد که فعالیتش از اورانیوم خالص بیشتر است و فقط مقدار اندکی از آن را می‌توان در سنگ معدن تشخیص داد. پیر کوری نیز در این پژوهش به همسرش ماری کمک می‌کرد؛ پژوهشی که به کشف عناصر شیمیایی جدید پولونیوم و رادیوم منتهی شد.

ماری کوری و دخترانش: ایرن و ایوا

  در همان زمان که پیر کوری بیشتر اوقاتش را به تحقیقات فیزیکی دربارۀ تابش‌های جدید اختصاص داده بود، ماری کوری سخت در تلاش بود که رادیوم خالص را در حالت فلزی آن بدست آورد. او به کمک آندره لویی دوبیرنه، شیمیدان مشهور، موفق به انجام چنین کاری شد و بر پایۀ نتایج این تحقیق، دانشنامۀ دکتری خود را در رشتۀ علوم در ژوئن 1903 دریافت کرد.

  در واقع ماری کوری در 36 سالگی مدرک دکتری‌اش را گرفت. شاید علت این تاخیر، تاخیر در شروع تحصیلات دانشگاهی‌اش در فرانسه بود. زمانی که او وارد پاریس شد تا مدرک لیسانس علوم فیزیکی را دریافت کند، 24 ساله بود. البته ماری کوری در لهستان، در دانشگاه فلایینگ که به طور پنهانی در ورشو دایر بود، تحصیل کرده بود.

   به هر حال ماری کوری و پی‌یر کوری در همان سال 1903 نشان دیوی (Davy) انجمن سلطنتی را بابت نتایج همان تحقیقی که مبنای اخذ مدرک دکتری ماری شد، دریافت کردند. رویداد مهم‌تر در زندگی این دو نفر در سال 1903، اخذ جایزۀ نوبل فیزیک به اتفاق هانری بکرل بابت کشف پدیدۀ پرتوزایی بود.

ماری و پیر کوری

ماری کوری یکسال پس از ازدواجش، یعنی در سال 1897، نخستین فرزندش را به دنیا آورد. هفت سال بعد نیز دومین فرزندش متولد شد. او دو دختر داشت به نام‌های ایرن و ایوا. با این حال در کنار مادری، توانست تحقیقات علمی‌اش را هم دنبال کند.

  ماری در سال 1900 در مدرسۀ نرمال سوپریور دختران در سورس فرانسه، به عنوان استاد برگزیده شد و آن‌جا روش "آموزش بر پایۀ نمایش آزمایشگاهی" را ارائه کرد. او در 1904 به عنوان دستیار ارشد آزمایشگاهی که ادارۀ آن را پیر کوری بر عهده داشت، برگزیده شد.

 مرگ ناگهانی پی‌یر کوری در آوریل 1906، ضربۀ سختی بر ماری وارد کرد. اما این رویداد ناگوار، نقطۀ عطف سرنوشت‌سازی در حرفه و زندگی‌اش شد. ماری پس از درگذشت شوهرش ناچار شد تمام توان خود را به کار گیرد تا تحقیقات خودش و پیر را به تنهایی به پایان برساند.

  او در ماه مه 1906 به مقام استادی، که کرسی آن با درگذشت شوهرش خالی مانده بود، برگزیده شد. بدین ترتیب، او نخستین زنی شد که در دانشگاه سوربن تدریس می‌کرد. در سال 1908، ماری کوری استاد افتخاری شد و در سال 1910، رسالۀ بنیادی‌اش دربارۀ پرتوزایی به چاپ رسید.

   او پس از دریافت دومین جایزۀ نوبل در 1911، کار احداث ساختمان آزمایشگاه‌های انستیتو رادیوم را در دانشگاه پاریس به پایان رساند. در 1911 با اینکه ماری کوری بابت تلاش‌های علمی پیشگامانه‌اش در حوزۀ رادیواکتیویته دو جایزۀ نوبل کسب کرده بود، ولی چون زن بود و ضمنا برخی شایع کرده بودند که یهودی است، آکادمی علوم فرانسه او را به عضویت نمی‌پذیرفت. به همین دلیل آلبرت اینشتین در 23 نوامبر 1911 در نامه‌ای به ماری کوری، از او تجلیل کرد و کسانی را که عضویت او را در آکادمی علوم فرانسه تایید نمی‌کردند، "خزندگان" نامید.

  اینشتین در نامه‌اش به ماری کوری نوشت:

«خانم کوری بسیار محترم

 لطفا به من نخندید که بدون داشتن حرفی منطقی به شما نامه نوشته‌ام. اما من با دیدن رفتاری که عوام جرات کرده‌اند با شما داشته باشند، بسیار عصبانی شدم. اگرچه مطمئنم شما پیوسته این اراذل و اوباش را تحقیر می‌کنید. من باید به شما بگویم که چه میزان عقل، انرژی و صداقت شما را تحسین می‌کنم و خود را از اینکه در بروکسل به شخصه با شما آشنا شدم، بسیار خوش‌شانس می‌دانم. هرکسی که در میان این «خزندگان» نیست، اکنون مانند سابق مطمئنا از داشتن شخصیت‌هایی مانند شما و پل لنگوین خوشحال است، افراد واقعی که می‌توان از ارتباط داشتن با آنها احساس خاص بودن کرد. اگر اراذل و اوباش به گفتن هجویات در مورد شما ادامه دادند، به آنها اهمیت ندهید و آن را برای خزندگانی بگذارید که برای آنها گفته شده است.

 با دوستانه‌ترین احترامات برای شما، لنگوین و پرین،

 آ. اینشتین

پی‌نوشت: من قانون آماری حرکت مولکول دو اتمی را در میدان تابش پلانک با استفاده از یک شوخی خنده‌دار و محدودیت طبیعی تعیین کرده‌ام که بر اساس آن، حرکت ساختار از قوانین مکانیک استاندارد پیروی می‌کند. اگرچه امید من برای معتبر بودن این قانون در واقعیت بسیار کوچک است.»

تصویر نامۀ اینشتین به ماری کوری

   ماری کوری در جریان جنگ جهانی اول، به کمک دخترش ایرن، که در آغاز جنگ هفده‌ساله بود، کوشش علمی خود را به گسترش کاربرد پرتونگاری ایکس (X) معطوف کرد. فعالیت انستیتو رادیوم در سال 1918 آغاز و ایرن هم در آن‌جا سرگرم کار شد.

ماری کوری و دختر بزرگش ایرن

  این انستیتو که مدیریتش بر عهدۀ ماری کوری بود، با فعالیت‌های علمی بی‌وقفه‌اش، در همان مراحل آغازین پژوهش‌های خود، به مرکز جهانی شیمی و فیزیک هسته‌ای تبدیل شد. ماری کوری که در این زمان در اوج آوازۀ خود بود، پژوهش‌هایش را به مطالعۀ شیمی مواد پرتوزا و کاربرد پزشکی این مواد اختصاص داد.

  او در سال 1912 همراه با دو دختر خود به ایالات متحده سفر کرد و در آن‌جا، وارن.جی.هاردینگ، رئیس جمهور آمریکا، با 1 گرم اورانیوم از ماری کوری استقبال کرد.

  ماری کوری در آن دوران سخنرانی‌های علمی مهم و موفقی، بویژه در بلژیک و برزیل و اسپانیا و چکسلواکی ایراد کرد و در سال 1922 عضو فرهنگستان پزشکی و نیز عضو کمیسیون بین‌المللی همکاری‌های فکری با شورای جامعۀ ملل شد.

  علاوه بر این، رشد و گسترش چشم‌گیر "بنیاد کوری" در پاریس و آغاز فعالیت رسمی انستیتو رادیوم در ورشو در سال 1932، که برونیس لاوا، خواهر ماری کوری، مدیریت آن را بر عهده گرفت، موجب خشنودی ماری در سال‌های پایانی عمر شد.

  یکی از دستاوردهای برجستۀ ماری کوری، درک نیاز به گردآوری و انباشت فشردۀ منابع پرتوزا بود؛ نه فقط به منظور درمان بیماری‌ها، بلکه جهت حفظ و نگهداری برای عرضۀ زیاد در تحقیقات فیزیک هسته‌ای.

دست‌نوشته‌های ماری کوری

   ذخیره و انباشت نتیجه‌بخش، تا زمان پیدایش ذرات شتاب‌دهنده، بعد از 1930، تنها شیوه و ابزار مورد استفاده در این زمینه بود. وجود یک ذخیرۀ یک‌ونیم گرمی رادیوم در انستیتو رادیوم پاریس – که در آن بیش از یک دورۀ چندساله رادیوم دی (D) و پولونیوم انباشته شده بود – در موفقیت آزمایش‌های هسته‌ای مورد نظر، تاثیر بسزایی داشت؛ آزمایش‌های پذیرفته شده در حوالی سال 1930، بویژه آن‌ها که توسط ایرن کوری و همسرش فردریک ژولیو انجام شده بود.

ایرن کوری و همسرش فردریک ژولیو

این کار زمینه را برای جیمز چاودیک در کشف نوترون آماده کرد و مهم‌تر اینکه، راه برای ایرن و فردریک در کشف پرتوزایی مصنوعی در سال 1934 هموار نمود. ایرن و فردریک در 1926 ازادواج کرده بودند و در سال آخر عمر ماری کوری موفق شدند به کشف مهم‌شان (پرتوزایی مصنوعی) برسند.

  ماری کوری چند ماه پس از کشف آن‌ها، به علت تاثیرات زیانبار رادیوم و ابتلا به کم‌خونی آپلاستیک درگذشت. قرار گرفتن طولانی‌مدت در برابر مواد پرتوزا، بویژه در دوران کار در بیمارستان‌های صحرایی در جنگ جهانی اول، نقش مهمی در ابتلای ماری کوری به این بیماری داشت.

   سهم این کاشف برجسته نه فقط به خاطر کشف‌های علمی خودش، یعنی یافته‌های اثرگذاری که اهمیت آن‌ها با اعطای دو جایزۀ نوبل فیزیک و شیمی به او به اثبات رسیده، بلکه به دلیل نفوذ دستاوردهای علمی‌اش بر نسل‌های بعدی فیزیک‌دانان و شیمی‌دانان هسته‌ای، آشکار و غیر قابل انکار است.    

   گسترش نظریه پرتوزایی و ترویج آن، توسعه تکنیک‌های خالص‌سازی ایزوتوپ‌های پرتوزا و شناسایی دو عنصر به‌نام‌های پولونیوم و رادیوم از جمله دستاوردهای اصلی کوری به‌شمار می‌روند. تحت نظارت او نخستین مطالعات علمی بر روی درمان تومورهای سرطانی با استفاده از ایزوتوپ‌های پرتوزا صورت گرفت. واحدهای اشعۀ ایکس که ماری کوری ایجاد کرد، در جنگ جهانی اول در درمان بیش از یک میلیون سرباز مفید بود.

   پولونیوم اولین عنصری بود که ماری کوری و همسرش کشف کردند و به افتخار سرزمین مادری‌اش، لهستان (به انگلیسی: Poland) این عنصر پولونیم نام‌گذاری شد. کوری، بنیانگذار مؤسسه‌های کوری در پاریس و ورشو است. امروزه این مراکز نقش مهمی در تحقیقات پزشکی دارند.

تماشاخانه

تبحر شگفت انگیز روباه قرمز در طبیعتی سخت / جدال بر سر یک ماهی (فیلم)

بحران آب در شمال شرقی سوریه: اتهامات سنگین علیه ترکیه / بی‌برقی و بی‌آبی برای یک میلیون سوری (فیلم)

فیلم های دیگر