سفرنامه شکار آذرگوی‌های بارش شهابی پرساوش در کویر تاریک چاه‌جم (+عکس)

به گزارش ایسنا، کویر زیبا و منحصر به فرد "چاه جم" استان سمنان مقصد رصدگران آسمان مرداد که از سوی انجمن نجوم آماتوری ایران برای برگزاری تور آموزشی- رصدی بارش شهابی پرساوشی تعیین شد تا رصدگران آماتور در یک شب رصدی شهاب باران این بارش را شکار کنند.

انجمن نجوم آماتوری ایران که به طور غیر رسمی ‌پس از میانه دهه ۷۰ خورشیدی فعالیت خود را آغاز کرد، به صورت رسمی از اول مرداد سال ۱۳۸۰ به عنوان مرکزی قانونمند و در عین حال خودجوش و مردمی تاسیس شد و از آن زمان این انجمن سعی کرده است تا از طریق برگزاری دوره‌های آموزشی جهت ارتقای آگاهی آماتورهای این رشته، اجرای همایش‌های علمی با رویکرد معرفی بزرگان تاریخ علم کشور و همچنین اساتید نجومی که امروزه در دانشگاه‌ها به تدریس مشغول هستند، جوانان و نوجوانان را با علوم پایه و به ویژه دانش اخترشناسی و آثار قُدما و همچنین اساتید امروز کشور بیش از پیش آشنا کند.

این کویر در ۷۵ کیلومتری جنوب شهرستان شاهرود و در نزدیکی روستایی با همین نام است. با اینکه این ناحیه در مناطق کویری و با آب و هوای به نسبت گرم و خشک قرار دارد، اما به سبب وجود رشته کوه‌های البرز در بخش شمالی، تحت تأثیر آب و هوای حاکم بر نواحی شمالی کشور است.

دوری از نقاط شهری و وجود آسمان تاریک، این کویر را به یکی از در دسترس‌ترین مکان‌های رصدی تبدیل کرده و دریاچه نمک، نخلستان و تپه‌های شنی رمل و جنگل‌های طاق از جلوه‌های چشم نواز کویر چاه جم است؛ همه اینها موجب شد تا پای رصدگران آماتوری به این منطقه باز شود.

گروه برای رسیدن به این کویر، از "گنبد چهل‌دختر" در دامغان متعلق به دوره سلجوقیان، "مسجد تاریخانه"، "آرامگاه پیر علمدار" و "آرامگاه ابوالحسن خرقانی" بازدید کردند و در طی آن از شکوه و زیبایی‌های معماری آن دوران سخن گفته شد.

عکس از زهرا بخشی منجم آماتور

شروع رصد آسمان با غروب خورشید در دریاچه نمک "حاج علی‌قلی" سمنان آغاز شد؛ شب کویر  در وصف نمی‌گنجد؛ آرامشی که بی‌درنگ با غروب خورشید فرا می‌رسد؛ با غروب خورشید، یک روز بی‌رحم و گدازان و خفه کویر در هم می‌شکند و می‌میرد و با نسیم سرد و دل‌انگیز، آغاز شب را به کویرنوردان و رصدگران آسمان نوید می‌دهد. 

شب‌ کویر حاج علی‌قلی، شب‌های خیال‌پرور بهشت است؛ آسمان ابری و بی مهتاب کویر، باز و مهربان و وزش باد خنک آن گویی لبخند نوازشگر خدا بر صورت مهمانان کویر است. با آغاز غروب ماورایی و باشکوه خورشید، لشکر سیاهی شب بر ما مستولی می‌شود و به ناگهان با هجوم سیاهی، هیاهوی غریب کویر به پایان می‌رسد و سکوتی مرگبار ولی آرامبخش به حیات کویر می‌بخشد.

غروب خورشید در آسمان دریاچه نمک حاج‌علی‌قلی 

شب رصدی گروه با زوزه باد شروع می‌شود و سکوت شب کویر را می‌خراشد. باد در رفت و آمد خود قدرت نمایی خود را به رخ ما می‌کشد و ابرهای تیره که اکنون در بالای سرما است را آشفته می‌کند تا هلال ماه نمایان شود. حالا هلال ماه با نور کم فروغ خود تکاپوی منجمان را در بی‌رمقی خود می‌نگرد و مسؤولان انجمن نجوم آماتوری ایران از ما درباره مکشوفات کره آسمان می‌گویند.

در ابتدا مهندس مسعود عتیقی، مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران برای ما توضیح می‌دهد که آذرگوی‌ها و شهاب‌ها ذرات به جا مانده از دنباله‌دارها هستند که در برخورد با جو طی یک فرایند شیمیایی درخشان می‌شوند و می‌گوید: همواره به اشتباه، از دنباله‌دارها به عنوان ستاره یاد می‌شود، در حالی که دنباله‌دارها ستاره نیستند؛ چرا که هیچ نوری از خود ندارند و نور ستاره‌ای همچون خورشید ما را منعکس می‌کنند؛ ضمن آنکه دارای حجم زیاد و جرم کم (چگالی پایین) هستند.

وی هسته دنباله‌دار را سیب زمینی شکل توصیف کرد که پیرامون آنها صدها هزار کیلومتر ذرات یخ، سنگ‌ و غبار دارند که از ابر "اورت" سرچشمه می‌گیرند و به نام "گیسو" هستند؛ ابر اورت (Oort cloud) بر اساس نظریه یان اورت اخترشناس هلندی، نام مکانی است که خیلی از دنباله‌دارها از آن سرچشمه می‌گیرند.

عتیقی به برخی از نظرات اشتباه در خصوص ابر اورت نیز اشاره دارد و این چنین توضیح می‌دهد: برخی بر این باورند که ابر اورت خارج از منظومه شمسی است، در حالی که این مکان نه تنها خارج از منظومه ما نیست، بلکه در مرز امپراطوری خورشید واقع شده است.

این دنباله‌دارها با صدها کیلومتر ذرات و گاز زمانی که ابر اورت را ترک می‌کنند و به سمت خورشید حرکت می‌کنند، در فاصله ۱۰۰ تا ۱۵۰ واحد نجومی (میانگین فاصله زمین از خورشید ۱۵۰ میلیون کیلومتر و یا یک واحد نجومی است) دورتر از ما با مجموعه‌ای از "گیسو" و "هسته" به سمت خورشید آمده و دم‌ دنباله در منظومه ما به مرور ایجاد می‌شود و سپس مهر تابان را دور می‌زند، در حالی که از سوی خورشید بمباران می‌شود.

وی چنین ادامه می‌دهد: بخش دُم دنباله‌دارها که ۱۵۰ تا ۸۰۰ کیلومتر کشیدگی آن در فضا گزارش شده است، ذرات خود را وارد فضا جا می‌گذارد و وقتی این ذرات در مدار زمین با سیاره ما مواجه می‌شوند با سرعتی معادل ۷۲ کیلومتر در ثانیه با جو زمین برخورد ‌کرده که سایش با اتمسفر زمین، موجب درخشان شدن آنها می‌شود.

بارش شهابی پرساوشی

مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران به جستجوگران آسمان یادآور می‌شود منشأ بارش شهابی پِرساوشی دنباله‌دار "سوئیفت-تاتل ۱۰۹P است که ۳ تا ۴ سال قبل و بعد از عبور هر دنباله‌دار از نزدیکی خورشید، زمینیان شهاب باران‌های عالی از هر دنباله‌دار را شاهد خواهند بود.

عتیقی یکی دیگر از بارش‌های شهابی سالانه خوب را بارش شهابی "اسدی" با منشأ دنباله دار "تمپل تاتل" می‌داند که هر ۳۳ سال مدار خود را شارژ می‌کند و هر سال که زمین با ذرات این دنباله‌دارها برخورد می‌کند، بخشی از این ذرات به صورت شهاب دیده می‌شود. آخرین باری که دنباله دار سوئیفت تاتل مدار خود را شارژ کرد، مربوط به ۲۹ سال قبل می‌شود و به مرور زمان از میزان ZHR آن کاسته می‌شود.

عتیقی همچنین ذکر می‌کند که فرق است میان "شهاب" و "آذرگوی" با "شهابسنگ"ها؛ شهاب‌ها و آذرگوی‌ها دارای منشأ دنباله‌دار هستند، ولی شهابسنگ‌ها، سنگ‌های ریز و درشت سرگردان در سامانه خورشیدی هستند که به جو زمین برخورد می‌کنند و هر از گاهی جذب سیارات دیگر می‌شوند.

فلسفه وجودی صورت‌های فلکی

آسمان از نظر منجمان هیاهویی میان اشکال مختلف است، به گفته مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران، حدود ۲ هزار سال قبل بطلمیوس در آتن آرایشی از ستاره‌ها را ایجاد و هر کدام را با نام یکی از صورت‌های فلکی نامگذاری کرد و از این طریق آسمان را به ۴۸ صورت فلکی تقسیم بندی کرده بود، ولی امروزه سراسر کره آسمان به ۸۸ صورت فلکی تقسیم شده است.

سحابی‌ها

مهندس عتیقی، سحابی‌ها را به ما چنین معرفی می‌کند: سحابی‌ها ابر میان ستاره‌ای هستند که یا ستاره‌ای منفجر شده و یا باقی مانده مواد در فضای میان ستاره‌ای است.

وی یکی از زیباترین سحابی آسمان شب را سحابی M۵۷ یا سحابی حلقوی می‌داند و می‌افزاید: چند سال قبل برخی اخترشناسان ژاپنی مدعی شدند که حلقه پیرامون این سحابی، در حقیقت یک حلقه نیست؛ بلکه همچون تیوبی است که کشیده شده و چون ما آن را از دور مشاهده می‌کنیم، آن را به صورت حلقه می‌بینیم.

امپراطوری خورشید تا کجاست؟

اینکه امپراطوری خورشید ما تا کجاست، پرسشی است که مدیر انجمن نجوم در حین شب رصدی پرساوشی مطرح می‌کند و ذهن ما را به چالش می‌کشد.

مهندس عتیقی در این باره چنین توضیح می‌دهد: ابعاد سامانه خورشیدی با حجم فضایی که تأثیر خورشید بر آن از سایر ستارگان نزدیک کهکشان راه شیری بیشتر است، تعریف می‌شود؛ این تأثیر در دو نیروی بنیادی در طبیعت یعنی "میدان گرانشی" و "میدان مغناطیسی" باید بررسی شود. 

هر جرمی در سیستم خورشیدی، جاذبه خورشید را تجربه می‌کند و هر چه از خورشید دورتر باشد، این کشش ضعیف‌تر است. با این حال به شرطی که گرانش خورشید در هر موقعیت از فضا، قوی‌تر از گرانش هر ستاره دیگری باشد، شما را به سمت خورشید می‌کشد.

تمام سیارات شناخته شده، سیارک‌ها و تقریباً همه دنباله‌دارهای شناخته شده از نظر گرانشی به خورشید مرتبط هستند و به گرد آن می‌چرخند.

دنباله‌دارها در ابر Oort، یک ابر تقریباً کروی از میلیاردها جرم کوچک یخی در بیرونی‌ترین بخش منظومه ما، در فاصله ۲۰۰ هزار واحد نجومی (تقریباً سه سال نوری) قرار دارند و دورترین اجرام دنباله‌دارهای غیر تناوبی‌ هستند که ممکن است یک گردش کامل آنها به دور خورشید هزاران سال طول بکشد.

از سوی دیگر خورشید دارای یک میدان مغناطیسی بسیار قوی نیز هست که بخشی از فضای منظومه ما به نام "هلیوسفر" را ایجاد می‌کند و همه سیارات و جو خورشید به نام "باد خورشیدی" در آن قرار دارند؛ این باد یک جریان مافوق صوت پیوسته پلاسما از خورشید در فضای میان سیاره‌ای؛ هنگام تعامل با جو زمین، نمایش‌ رنگارنگ شفق‌ قطبی را ایجاد کرده و به سمت بیرون خورشید جریان یافته و از سیارات می‌گذرد.

مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران خاطر نشان کرد: در سال۱۹۷۷، Voyager ۱ ناسا پرتاب شد و در سال۲۰۱۲ از ناحیه تاثیرگذاری مغناطیس خورشید Heliopause، در فاصله ۱۲۱ واحد نجومی عبور کرد و به فضای میان ستاره‌ای رسید!

در مطالعه‌ اخیر، دانشمندان حدود ۲ تا ۳ میلیون سال پیش که منظومه ما از میان ابری نسبتاً متراکم از گاز سرد بین‌ ستاره‌ای عبور کرده که می‌توانسته هلیوسفر را به اندازه ۰.۲ واحد نجومی، یعنی مدار تیر نزدیک‌ترین سیاره به خورشید و یا شاید زمین متراکم کند را شبیه‌سازی کرده‌اند. 

از جمله تأثیرات این موضوع بر زمین، افزایش قابل توجه پرتوهای کیهانی و نداشتن شفق قطبی (زیرا باد خورشیدی به زمین نمی‌رسیده) و آب و هوای متغیرتر است که حتی ممکن است بر تکامل گونه‌های ما تأثیر گذاشته باشد.

رصد اجرام آسمانی در کنار شهاب‌های پرساوشی

مشاهده اجرام آسمانی از میانه تلسکوپ بخش دیگری از فعالیت این تور علمی آموزشی انجمن نجوم آماتوری ایران است که در کنار شکار شهاب‌های بارش شهابی پرساوشی به آن پرداخته شد. اولین جرم آسمانی بعد از کنار رفتن ابرها، هلال کم فروغ ماه بود که تصاویری از آن به این شرح است:

هلال ماه از پشت لنز تلسکوپ

شب که به نیمه راه می‌رسد، ستارگان ناپایدار غروب کرده و خوشه پروین در قلب آسمان کویر خودنمایی و در سکوت خود ما را نظاره می‌کرد و ما نیز از میانه لنز دوربین مشاهده می‌کردیم. 

سیاره کیوان یا زحل جرم نورانی دیگری بود که رصد شد. 

سیاره کیوان یا زحل، تصویر از زهرا بخشی منجم آماتور

بنا بر اعلام انجمن نجوم آماتوری ایران، سیاره حلقه بر گردن کیوان (Saturn) دومین سیاره بزرگ منظومه ما پس از برجیس (Jupiter)، با قطر ۱۲۰۵۰۰ کیلومتر و سیستم حلقه غول‌پیکر آن ۲۸۲۰۰۰ کیلومتر عرض دارد! اما حلقه‌ها به طرز غیر قابل باوری نازکند. بیشتر مواد تشکیل دهنده آنها از گرد و غبار و ضخامت آنها به طور متوسط ​​۱۰ متر و یا در ابعاد یک خانه هستند.

گالیله، اخترشناس ایتالیایی با استفاده از تلسکوپ اولیه خود، حلقه‌های کیوان را برای اولین بار در سال ۱۶۱۰ میلادی مشاهده کرد، هر چند که او نتوانست به وضوح متوجه شود که این ویژگی‌ها سیستم حلقه‌ سیاره ای است، بلکه معتقد بود که آنها ماه کیوان هستند. سپس در سال ۱۶۱۲ با تعجب متوجه شد که این همراهان ناپدید شده‌اند! در سال‌های ۱۶۷۱ - ۱۶۷۲ میلادی Giovanni Cassini، اقمار Iapetus و Rhea سیاره کیوان را در طی عبور از صفحه حلقه‌ای آن کشف و سپس در سال ۱۶۸۴ قمرهای Dione و Tethys را شناسایی کرد.

ویلیام هرشل در سال ۱۷۸۹، قمر Mimas را در حین عبور از صفحه حلقه‌ها کشف کرد. سایر اقمار این سیاره در طی عبور از صفحه حلقه‌ها کشف شدند که عبارتند از Hyperion, Epimetheus, Janus, Calypso, Helene و Telesto که آخرین کشف مربوط به سال ۱۹۸۰ میلادی بود.

این فعالان منجم آماتوری یادآور می‌شوند که ناپدید شدن حلقه‌های کیوان تنها یک پدیده موقت و از دید ما زمینی‌ها است و بنا به گفته محققان اما یک روز، حلقه‌های سیاره واقعا ناپدید خواهند شد! و گرانش سیاره، ذرات یخی که حلقه‌ها را تشکیل می‌دهند به سمت سیاره کیوان می‌کشد و حلقه‌ها مانند باران بر روی سیاره کیوان فرو می‌ریزند. در حقیقت حلقه ها فقط حدود ۱۰۰ تا ۳۰۰ میلیون سال باقی می‌مانند؛ پس تا می‌توانید آنها را ببینید!

به گزارش ایسنا  اوج بارش شهابی پرساوشی سال جاری در ساعت ۱۷ و ۳۰ دقیقه عصر دوشنبه ۲۲ مرداد  بوده است و  مشاهده این بارش معمولا از ۲۷ تیر تا ۳ شهریور هر سال است که تقریبا بازه زمانی بلندمدتی برای وقوع یک بارش به شمار می‌آید.