وسواس مسئولیت پذیری، علایم و راهکارهای درمان

همۀ ما تاحدودی خودمان را در قبال امنیت عزیزان، حیوان خانگی یا جامعه مسئول می دانیم و به طور طبیعی مواظبیم تا به کسی آسیب نرسانیم یا اگر سهواً به کسی آسیب زدیم، از او معذرت خواهی کنیم.

به گزارش مجله دکتر بهشتیان، اما اگر احساس مسئولیت بیش از حد و غیر قابل تحمل شود، چه؟ فرض کنید یک تکه یخ از سر میز شما روی زمین رستوران می افتد. سعی می کنید بدون اینکه کسی بفهمد، یخ را با پا زیر میز هل دهید تا کسی لیز نخورد اما تمام شب از فکر اینکه مبادا کسی لیز خورده و افتاده باشد، خوابتان نمی برد.

این وضعیت، وسواس مسئولیت پذیری نام دارد.

وسواس مسئولیت پذیری چیست؟

وسواس مسئولیت پذیری نوعی وسواس فکری-عملی است. در این وضعیت، فرد حتی در شرایط غیر قابل کنترل به صورت غیر منطقی باور دارد که در قبال جلوگیری از حوادث منفی مسئول است.

وسواس مسئولیت پذیری شامل افکار مزاحم و آزاردهنده مثل ترس از آسیب زدن، باور به توانایی جلوگیری از بروز فاجعه و نگرانی شدید بابت وظایف اخلاقی است.

فرد برای مقابله با افکار آزاردهنده، دست به رفتارهای وسواس گونه می زند. برای مثال، بعضی چیزها را چند بار چک می کند، دنبال اطمینان خاطر می گردد یا کارهای تکراری و خاص انجام می دهد تا جلوی آسیب فرضی را بگیرد.

علائم وسواس مسئولیت پذیری

علائم وسواس مسئولیت پذیری حول محور احساس مسئولیت شدید و مبالغه آمیز می چرخد.

 از جمله:

• افکار آزاردهنده درمورد اینکه ناخواسته با رفتار یا اهمال کاری به کسی آسیب وارد کنید (این وضعیت با وسواس آسیب فرق دارد. در وسواس آسیب، فرد می ترسد مبادا عمداً به کسی آسیب برساند)
• نگرانی شدید بابت جلوگیری از پیامدهای منفی رفتارهایش
• رفتارهای وسواس گونه برای کنترل کردن امور
• فرد مدام به دنبال اطمینان خاطر می گردد
• انجام رفتارهای وسواس گونه برای جلوگیری از خطر فرضی

میزان درک و آگاهی افراد مبتلا به وسواس فکری-عملی نسبت به اختلال خود متغیر است. از یک طرف، گروهی از افراد می دانند وسواس آن ها غیر منطقی است (یعنی تاحدودی نسبت به وضعیت خود آگاه هستند) و از طرف دیگر، دستۀ دیگر رفتار خود را توجیه می کنند (نسبت به شرایط خود درک ضعیفی دارند).

تحقیقات نشان می دهد هرچه درک فرد از وضعیت خود ضعیف تر باشد، علائم شدیدتر، طولانی تر و مداوم تر است.

نمونه های وسواس مسئولیت کدام است؟

در ادامه، برای نمونه به دو مورد از نمودهای وسواس مسئولیت پذیری اشاره می کنیم:

ترس از آسیب دیدن دیگران

مهرداد باور دارد حتی در شرایط غیر قابل کنترل، باید از بروز حادثه و آسیب جلوگیری کند.

• وسواس فکری: مهرداد در حال قدم زدن در پارک است. متوجه می شود چند تکه چوب سر راه افتاده. پس مدام به این فکر می کند که اگر همۀ چوب ها را از سر راه برندارد، یک نفر زمین می خورد و پایش می شکند.
• وسواس عملی: مهرداد مسیر خودش را تغییر می دهد تا همۀ چوب ها را بر دارد. آنقدر مضطرب است که تا وقتی همۀ چوب ها را از سر راه برندارد، نمی تواند به مسیر خود ادامه دهد. او باور دارد اگر کسی به خاطر این چوب ها به زمین بیفتد و صدمه ببیند، همۀ تقصیرها گردن اوست.

ترس از وقوع زلزله

مینا با وسواس مسئولیت پذیری دست و پنجه نرم می کند. وسواس او با افکار جادویی همراه است. او معتقد است اگر یک سری کارهای خاص را انجام ندهد، در شهر زلزله می آید.

• وسواس فکری: مینا مدام به این فکر می کند که اگر به یک سری رفتار خاص پایبند نباشد و دقیقاً عین آن عمل نکند، در شهر زلزله می آید. او می داند که این فکر با عقل جور در نمی آید اما باور دارد وقوع زمین لرزه به رفتار او وابسته است.
• وسواس عملی و تفکر جادویی: مینا برای جلوگیری از زلزله، دست به یک رفتار وسواس گونه می زند. او باید چند بار در روز، تک تک وسایل خانه را سه بار لمس کند و بعد سه بار با انگشت به چوب در ضربه بزند. او باور دارد که این رفتار جلوی فاجعه را می گیرد. اگر یک مرحله را انجام ندهد، شدیداً مضطرب می شود و باور دارد که به خاطر این اهمال کاری، زلزله رخ می دهد.

علت وسواس مسئولیت پذیری چیست؟

هنوز علت دقیق وسواس مسئولیت پذیری مشخص نیست و گفته می شود مجموع عوامل زیر در بروز آن نقش دارند:

• ژنتیک: تحقیقات نشان می دهد وسواس فکری-عملی تحت تأثیر انواع ژن هاست. به علاوه، با سایر بیماری های روانی که در افراد مبتلا به وسواس فکری-عملی دیده می شود، ریشه های ژنتیکی مشترک دارد.
• محیط: بعضی از افراد مستعد وسواس فکری-عملی هستند و تجربۀ شرایط استرس زا در زندگی در بروز یا تشدید این وضعیت موثر است. در یک پژوهش، نوجوانان به مدت دو سال مورد آزمایش قرار گرفتند. نتیجه نشان داد استرس در بروز علائم وسواس فکری-عملی نقش داشت.
• اعصاب: تصاویر مغزی نشان می دهد ساختار و عملکرد بعضی از قسمت های مغز در افراد مبتلا به وسواس فکری-عملی با بقیه متفاوت است. بررسی مطالعات نشان می دهد قسمت های پردازش خطا در مغز افراد مبتلا به وسواس فکری-عملی بیش فعال است و قسمت های مربوط به کنترل تکانه چندان فعال نیست.
• خلق و خو: بعضی از خصوصیات شخصیتی در بروز وسواس فکری-عملی نقش دارند. تحقیق سال ۲۰۲۳ نشان داد هرچه درصد برون گرایی کمتر باشد، احتمال بهبود علائم بیماری بعد از گذشت سه سال کمتر است. سایر خصوصیات، مثل روان رنجوری، صداقت، توافق و سازگاری و وجدان، با بهبود علائم در ارتباط نبود.
• ساختار و عملکرد مغز: می توان گفت متفاوت بودن بعضی از قسمت های مغز باعث بروز وسواس فکری-عملی می شود.
• استرس: تحقیق سال ۲۰۱۹ نشان می دهد بین استرس و بروز علائم وسواس فکری-عملی ارتباط وجود دارد اما تحقیقات در این زمینه کامل نیست.
• خصوصیات شخصیتی: معمولاً درصد روان رنجوری و درون گرایی در بین افراد مبتلا به وسواس فکری-عملی بیشتر است.
• عفونت در دوران کودکی: در برخی از موارد، ابتلا به عفونت استرپتوکوک (streptococcal infections) در دوران کودکی منجر به وضعیتی به نام اختلال های عصب-روان شناختی خودایمنی کودکان مرتبط با عفونت های استرپتوکوک (یا به اختصار، پانداس) می شود که علائم وسواس فکری-عملی را به دنبال دارد.

چند نکته برای کنترل وسواس مسئولیت پذیری

نکات زیر به کنترل وسواس مسئولیت پذیری کمک می کنند:

• اطلاعات خود را بالا ببرید: درمورد وسواس فکری-عملی، به خصوص زیر نوع مسئولیت پذیری، اطلاعات کسب کنید تا وضعیت خود را بهتر درک کنید.
• وسواس فکری را بشناسید: به وسواس فکری آگاه باشید و محرک ها را پیدا کنید.
• مواجهه درمانی: شما می توانید به کمک روانشناس با ترس های خود رو به رو شوید. چه افکار یا موقعیت هایی باعث می شود حس مسئولیت پذیری در شما بیدار شود؟ برای شروع، خودتان را در معرض شرایطی قرار دهید که تاحدودی اضطراب آور است. به تدریج، سراغ موقعیت های اضطراب آورتر بروید.
• در لحظه بمانید: هنگام رو به رو شدن با ترس ها، روی زمان حال تمرکز کنید. برای کاهش اضطراب به وسواس عملی متوصل نشوید. در عوض، موقعیت اضطراب آور را تجربه کنید.
• مراقبه یا ذهن آگاهی: روش های مراقبه و ریلکسیشن به کاهش اضطراب و استرس کمک می کند.
• گروه درمانی: شما می توانید عضو گروه های حمایتی شوید تا هم از نظر عاطفی حمایت لازم را دریافت کنید و هم اطلاعات خود را بالا ببرید.

روش های درمان

معمولاً برای درمان وسواس مسئولیت پذیری از روش های زیر استفاده می شود:

• روان درمانی: رویارویی و جلوگیری از پاسخ یکی از شایع ترین روش ها برای درمان وسواس فکری-عملی است. این روش به شما کمک می کند تا با ترس خود رو به رو شوید و با وسواس فکری-عملی مقابله کنید. درمان شناختی-رفتاری یکی دیگر از روش های متداول است.
• دارو درمانی: در برخی از موارد، روانپزشک برای تسکین علائم وسواس فکری-عملی داروهای مهارکنندۀ بازجذب سروتونین را تجویز می کند.
• تغییر سبک زندگی: دنبال کردن سبک زندگی سالم که شامل ورزش منظم، رژیم غذایی متعادل و خواب کافی است، فرایند درمان را کامل می کند.

کلام آخر

وسواس مسئولیت پذیری نوعی وسواس فکری-عملی است که به موجب آن، فرد خود را در قبال جلوگیری از آسیب مسئول می داند. این وضعیت، منجر به افکار آزاردهنده و رفتار وسواس گونه می شود که زندگی روزمره را مختل می کنند.

اگر با وسواس مسئولیت پذیری دست و پنجه نرم می کنید یا کسی را می شناسید که دچار این اختلال است، حتماً از متخصص سلامت روان کمک بگیرید. شما می توانید با شناخت علائم و امتحان کردن روش های درمان، مثل تراپی و دارو، این وضعیت را کنترل کنید و کیفیت زندگی خود را بالا ببرید.

تماشاخانه

ادعای تازه روزنامه‌نگار ترکی : آخرین خیانت اسد / فروش اسرار نظامی به اسراییل (فیلم)

جز من به هیچ خری فکر نکن! نویسنده‌ای که از دل جنگ به صلح رسید (فیلم)

فیلم های دیگر