"لیبرالیسم" به چه معناست؟

عصر ایران - لیبرالیسم (Liberalism) تا کنون، ایدئولوژی موفقی بوده است چرا که در سده‌های هفدهم و هجدهم و نوزدهم میلادی، فئودالیسم و کلیسا و پادشاهی استبدادی را به گوشۀ رینگ تاریخ راند و در قرن بیستم نیز مارکسیسم و فاشیسم (نازیسم) را مغلوب کرد. غرب جدید و در کل دنیای مدرن صورتی لیبرال پیدا کرده است و این نتیجۀ پیروزی لیبرالیسم بر رقیبان راستگرا و چپگرایش بوده است.

لیبرالیسم بر فردگرایی، آزادیخواهی، عقلانیت، برابری‌طلبیِ حقوقی و سیاسی، مدارا، رضایت و قانون اساسی تاکید ویژه‌‌ای دارد. مفهوم "حق" نیز جزو مفاهیم بنیادین لیبرالیسم است.

تاکید لیبرالیسم بر آزادی در واقع تاکید بر "رهایی" بوده است؛ رهایی افراد از سلطۀ اشرافیت فئودالی، اقتدار کلیسایی و استبداد پادشاهی. رهایی یعنی نفی موانع بیرونی؛ موانعی که مانع شکوفایی استعدادها و توانایی‌های "افراد" می‌شود.

لیبرالیسم در برابر مارکسیسم، یک ایدئولوژی راستگراست چراکه از آزادی اقتصادی و عدم مداخله یا مداخلۀ کمتر دولت در اقتصاد دفاع می‌کند ولی در برابر محافظه‌کاری، یک ایدئولوژی چپگراست چراکه از برابری حقوقی و نفی اشرافیت و امتیازهای موروثی دفاع می‌کند.

  آدم اسمیت، اقتصاددان لیبرالیسم کلاسیک

بنابراین لیبرالیسم چه به لحاظ زمانی چه به لحاظ منطقی، در جایی مابین محافظه‌کاری و مارکسیسم قرار می‌گیرد. به لحاظ تاریخی اما محافظه‌کاری و مارکسیسم را شکست داده و به حاشیۀ تاریخ بشر رانده است.

برخی از متفکران لیبرالیسم را واجد سه ضلع اقتصادی و سیاسی و معرفتی می‌دانند. این سه وجه لیبرالیسم می‌کوشیدند موانع پیش روی سرمایه، حقوق سیاسی بشر و رشد معرفت را مرتفع سازند.

لیبرالیسم اقتصادی، خواهان آزادی سرمایه و سرمایه‌داران بود و لازمۀ این امر در دوران آغازین تکوین لیبرالیسم، رهایی جامعه از شر اشرافیت فئودالی بود.

لیبرالیسم سیاسی خواستار قانونمند کردن رفتار سیاستمداران و پاسخگو کردن شان در برابر مردم و مشارکت سیاسی مردم در تعیین سرنوشت‌شان بود و برای جا انداختن این مطالبات، بر حقوق فطری و سلب‌نشدنی بشر تکیه می‌کرد. لازمۀ لیبرالیسم سیاسی نفی استبداد سیاسی بود که عمدتا جنبۀ سلطنتی داشت.

جان لاک، فیلسوف برجستۀ لیبرالیسم (1704-1632)

لیبرالیسم معرفتی هم مخالف استبداد کلیسا بود و بر رهایی از جزم‌ها و خرافه‌ها و بت‌ها و نیندیشیدنی‌ها تاکید می‌کرد. لیبرالیسم معرفتی با تک منبعی بودن معرفت مخالفت می‌کرد.

در آن دوران، یعنی از قرون شانزدهم و هفدهم به این سو، علم جدید (Science) هم با کلیسا در تقابل بود و همین موجب شد پیوندی عمیق بین علم و لیبرالیسم پدید آید. لیبرالیسم اقتصادی مدافع سرمایه‌داری بود و سرمایه‌داری نیز در رشد علم نقش ویژه‌ای ایفا کرد.

  گالیله در دادگاه کلیسا

یعنی لیبرالیسم با بیرون راندن فئودالیسم از صحنۀ تاریخ به رشد سرمایه‌داری کمک کرد و سرمایه‌داری به رشد علم کمک کرد و با به صحنه آمدن علوم جدید، تبیین‌های هستی‌شناسانه و طبیعت‌شناسانۀ مسیحیت تضعیف شد و در بوتۀ تردید افتاد و کلیسا در جهان مدرن دیگر نه یگانه منبع معرفت محسوب شد و نه منبعی ارجح بر سایر منابع معرفت.

تا پیش از ظهور لیبرالیسم معرفتی، یقین امری ساده و آسان‌یاب بود اما فیلسوفان لیبرال عصر روشنگری با مباحث معرفت‌شناسانه‌شان، استاندارد یقینیت را بالا بردند و نشان دادند خطا در فهم بشر، امری عرضی و اتفاقی نیست بلکه ذاتی و سیستماتیک است. همۀ این آموزه‌ها به زیان اقتدار کلیسا بود.

لیبرالیسم در مجموع ایدئولوژی طبقۀ متوسط است. یعنی نه امتیازات اشرافی طبقات فوقانی جهان قدیم را به رسمیت می‌شناسد، نه با از بین رفتن یا محدودیت شدید آزادی فعالیت اقتصادی شهروندان با هدف ایجاد جامعۀ بی‌طبقه موافق است.

  جان استوارت میل، فیلسوف لیبرال (1873-1806)

لیبرالیسم وجود طبقات گوناگون در جامعه را امری طبیعی و محصول تفاوت استعداد افراد می‌داند اما حق "تحرک اجتماعی" را نیز به رسمیت می‌شناسد و هیچ فرد یا طبقه‌ای را واجد امتیازات موروثی و قانونی و ابدی نمی‌‌داند و حقوق و فرصت‌های برابر را زمینۀ دستیابی به وضعیت‌های برابر می‌داند؛ اگرچه قائل به ایجاد مصنوعی وضعیت‌های برابر از طریق مداخۀ تام و تمام دولت در زندگی اقتصادی شهروندان نیست.

با این حال لیبرالیسم مدرن در قرن بیستم، در قیاس با لیبرالیسم کلاسیک قرون نوزدهم و هجدهم، تن به تعدیلاتی در نگرش اقتصادی‌اش داد و مداخلۀ دولت در حیات اقتصادی را، تا جایی که به آزادی‌های اساسی لطمه نخورد و برابری بیشتری بین شهروندان ایجاد کند، روا دانست.

از این حیث لیبرالیسم مدرن مابین لیبرالیسم کلاسیک و سوسیالیسم کلاسیک قرار می‌گیرد. لیبرالیسم کلاسیک مدافع مداخلۀ حداقلی دولت و سوسیالیسم کلاسیک مدافع مداخلۀ حداکثری دولت در زندگی اقتصادی‌‌اند.

به این معنا، آزادی صرفا به معنای رهایی از موانع بیرونی نیست بلکه فرد باید توانایی خودسازی و شکوفا کردن استعدادهایش را نیز داشته باشد. این توانایی با افزایش توان مالی افراد نسبتی دارد.

 جان مینارد کینز، اقتصاددان لیبرالیسم مدرن

این نظر، که از سوی فیلسوفان لیبرال قرن بیستم بویژه جان مینارد کینز مطرح شد ولی بنیاد آن در آرای جان استوارت میل در قرن نوزدهم مطرح شده بود، پایۀ لیبرالیسم اجتماعی یا ظهور دولت‌ رفاه در جوامع لیبرال شد؛  دولتی که آزادی سرمایه‌داران بزرگ را کم‌وبیش محدود کرد تا با حفاظت افراد از پنج آفت اجتماعی تباه‌گر زندگی فردی (نیاز، نادانی، بیکاری، فقر، بیماری)، آزادی آنان را افزایش دهد.

لیبرالیسم بر آزادی تاکید دارد. مبنای این آزادیخواهی، انسان‌شناسی لیبرالیسم است. لیبرال‌ها آدمیان را علی‌الاصول نیک‌اندیش، نیک‌خواه و نیک‌سرشت می‌دانستند. به همین دلیل معتقد بودند اگر انسان‌ها را آزاد بگذاریم، به طور طبیعی و به مدد عقل جمعی راه بهتر را انتخاب خواهند کرد و نیازی به قهر دولت و اجبار کلیسا و تن دادن به قیمومیت ایدئولوژی‌ها و حکومت‌های توتالیتر نخواهند داشت.

از نظر لیبرال‌ها کسانی که می‌کوشند آزادی‌های انسان را محدود و محدودتر کنند، علی‌الاصول به آدمیزاد بدبین‌‌ و از او بیزارند و به همین دلیل نهایتا جامعه‌ای "بسته" می‌سازند که "خشونت" و "فقدان مدارا" با شهروندان، جزو ارکان آن است.

بیشتر بخوانید:

لیبرالیسم بی دُم و سر و اِشکم!

تمرکزگرایی و تمرکززدایی چیست؟

«یهودستیزی» چیست؟

«پراگماتیسم» چیست؟

«نظام ریاستی» چیست؟

«طبقۀ اجتماعی» چیست؟

"نظام قیمومت" چیست؟

"محافظه‌کاری" یعنی چه؟

"لیبرالیزاسیون" ؛ افزایش آزادی‌های شهروندان از سوی حکومتِ دموکراتیک یا غیردموکراتیک

"سوسیالیسم" ؛ ریشۀ کمونیسم و سوسیال دموکراسی

«نئولیبرالیسم» چیست؟

سرمایه‌داری اجتماعی؛ معجزه اقتصادی آلمان

تماشاخانه

داستان طلسم عجیبی که در آن هفت گربه مرده یک تیم آرژانتینی را بیچاره کرد / ماجرای نفرین هفت گربه چه بود؟ (فیلم)

تبحر شگفت انگیز روباه قرمز در طبیعتی سخت / جدال بر سر یک ماهی (فیلم)

فیلم های دیگر