خراسان جنوبی/ فرونشست زمین؛ زلزله خاموش

به گزارش ایرنا خراسان جنوبی مهر امسال بیستمین سال خشکسالی را هم پشت سر گذاشت و به دلیل تبعات ناشی از بحران خشکسالی در ۲ دهه اخیر برداشت از آب‌های نیمه عمیق و عمیق افزایش یافته که حاصل آن پدیده فرونشست زمین در دشت‌های این استان پهناور بوده است.

فرونشست زمین که به عنوان "زلزله خاموش" از آن یاد می‌شود، به دلیل اضافه برداشت آب از دشت‌ها از سال‌ها پیش گریبانگیر خراسان جنوبی شده و احتمال تشدید آن به دلیل تداوم خشکسالی‌ ۲۰ ساله در تمامی دشت‌های استان خراسان جنوبی وجود دارد.

بنابر اعلام شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی از مجموع ۴۴ دشت و محدوده مطالعاتی، ۹ دشت ممنوعه بحرانی و ۲۲ دشت ممنوعه است همچنین در دهه اخیر تعداد دشت‌های ممنوعه بحرانی استان به دلیل افت مستمر آبخوان‌ها از ۲ به ۹ دشت افزایش یافته است.

سالانه ۹۰۵ میلیون متر مکعب از منابع آب زیرزمینی خراسان جنوبی برداشت می‌شود که به دلیل اضافه برداشت ۱۰۱ میلیون مترمکعبی، سالانه این منابع ۲۶ سانتیمتر افت دارد.

همچنین کسری مخزن تجمعی خراسان جنوبی سه میلیارد و ۷۰۰ میلیون متر مکعب است که این کسری مخزن به دلیل اضافه برداشت از منابع آبی استان در سال‌های متوالی ایجاد شده و کاهش کیفیت منابع آب را نیز در پی داشته است.

به گفته کارشناسان کاهش شدید سطح آب‌های زیرزمینی در نتیجه برداشت‌های بی‌رویه، مهمترین دلیل فرونشست زمین در خراسان جنوبی است، این پدیده سال ۱۳۹۴ در مسیر آیسک به فردوس و اطراف این جاده اولین بار مشاهده شد و در مجاورت این راه ارتباطی به طور وسیع گسترش یافت که امروز هم با پیشروی، سطح وسیعی از منطقه را با زخم‌های عمیق درگیر کرده است.

کارشناسان حوزه آب در خراسان جنوبی بر این باورند که فرونشست زمین در اکثر دشت‌های استان رخ می‌دهد چرا که کسری مخزن زیادی در محدوده‌های مطالعاتی این استان هر سال ایجاد می‌شود و کماکان سطح آب زیرزمینی در حال افت است.

تاثیر اضافه برداشت از منابع آبی بر فرونشست زمین

با توجه به تداوم خشکسالی حجم اضافه برداشت و افت منابع در سال آبی گذشته افزایش یافت که احتمال فرونشست را در دشت‌های استان بیشتر خواهد کرد و عضو هیات علمی دانشگاه بیرجند در این باره بیشتر توضیح داد.

دکتر محمدمهدی خطیب گفت: با توجه به خشکسالی‌های اخیر که در کشور به‌ویژه در خراسان جنوبی رخ داده و به دلیل اضافه برداشت، پدیده فرونشست به صورت محسوس و غیرمحسوس در دشت‌های مختلف استان شروع شده که در برخی دشت‌ها از جمله دشت سرایان به صورت محسوس مشاهده شده و در حال تشدید است.

وی افزود: پدیده فرونشست زمین یکی از خطرات و مسائل مهم در خراسان جنوبی است و وقوع فرونشست در هر کدام از دشت‌های استان که برداشت آب بیشتر از حجم ورودی باشد، محتمل است.

دکترای زمین‌شناسی بیان کرد: در برخی دشت‌های استان این پدیده به صورت محسوس مشاهده نمی‌شود اما در دشت‌های مختاران و سرایان به‌صورت محسوس رخ داده و قابل مشاهده است.

وی گفت: اضافه برداشت زیاد آب در سال آبی گذشته به دلیل خشکسالی، تاثیر زیادی در تشدید پدیده فرونشست در دشت‌های استان دارد و در مجموع هرچه اضافه برداشت از منابع آب زیرزمین بیشتر شود، احتمال تشدید این پدیده خطرناک هم بیشتر است.

خطیب اظهار داشت: پدیده فرونشست زمانی اتفاق می‌افتد که ما آب‌های زیرزمینی را بیش از مقدار ورود به آبخوان‌ها برداشت کنیم، اضافه برداشت باعث کاهش حجم آب در آبخوان می‌شود و با کاهش حجم آب در آبخوان، سطح زمین به سمت پایین فرو می‌رود که اصطلاحا به آن "فرونشست زمین" می‌گویند.

فرونشست زمین بازگشت‌پذیر نیست

وی با تاکید بر اینکه پدیده فرونشست زمین بازگشت‌پذیر نیست افزود: با بارندگی‌های مناسب در سال‌های آتی وضعیت به گونه‌ای نیست که این پدیده به حالت اولیه برگردد و تخریب زمین ناشی از فرونشست پدیده‌ ماندگار است.

استاد دانشگاه بیرجند گفت: خطر جدی فرونشست زمین این است که با افزایش بارندگی‌ها و ورودی آب به آبخوان‌ها این پدیده به حالت اولیه بر نمی‌گردد، پس باید پدیده فرونشست زمین در خراسان جنوبی جدی گرفته شود.

وی افزود: فرونشست زمین یک پدیده برگشت‌ناپذیر است اما می‌توان با برنامه‌ریزی صحیح و انجام اقدامات لازم از پیش‌روندگی آن جلوگیری کرد.

خطیب تصریح کرد: این پدیده خطرات زیادی از جمله پارگی زمین، تخریب منازل مسکونی، مزارع و باغات کشاورزی و فرسایش خاک را به دنبال دارد.

وی درباره راهکارهای مقابله با فرونشست زمین گفت: راهکار فوری برای جلوگیری از گسترش فرونشست، جلوگیری از حفر بیش از حد چاه‌های زیرزمینی و مدیریت مصرف آب زیرزمینی در استان است.

دکترای زمین‌شناسی اظهار داشت: باید دقت کرد که فرونشست یک پدیده تدریجی است و از آن به عنوان مرگ و تخریب تدریجی زمین هم یاد می‌شود.

شاخص آسیب‌پذیری خراسان جنوبی ۲ برابر میانگین کشور

همچنین تشدید فرونشست زمین در خراسان جنوبی از این جهت خطر جدی محسوب می‌شود که شاخص آسیب‌پذیری این استان ۲ برابر میانگین کشور است.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی در این باره گفت: شاخص آسیب‌پذیری که از تقسیم متوسط کسری مخزن استان بر میزان برداشت آب زیرزمینی توسط چاه‌های بهره‌برداری به دست می‌آید، در خراسان جنوبی ۲ برابر میانگین کشوری است.

سعید سروری افزود: میانگین شاخص آسیب‌پذیری کشور ۰.۱ و این شاخص در خراسان جنوبی ۰.۲۱ است که ۱۱۰ درصد بیشتر از میانگین کشوری است.

وی گفت: این شاخص بیانگر توان آبدهی پایین آبخوان‌های استان است و اگر همراهی همه سازمان‌ها و نهادهای دولتی نباشد با بحران جدی مواجه خواهیم شد.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی با بیان اینکه میانگین بارش درازمدت در استان ۱۱۵ میلیمتر است گفت: از مجموع ۴۴ دشت و محدوده مطالعاتی، ۹ دشت ممنوعه بحرانی و ۲۲ دشت ممنوعه است و از میان دشت‌های ممنوعه بحرانی استان دشت‌های سرایان و سده دارای وضعیت شکننده‌ای هستند به طوری که در آبخوان سرایان شاهد فرونشست زمین هستیم.

وی افزود: عوارض مشهود پدیده فرونشست شامل کاهش شدید آبدهی چاه‌ها و معیوب شدن چاه‌ها، نوکنی و جابه‌جایی چاه و تحمیل هزینه هنگفت بر اقتصاد کشاورز، ایجاد شکاف و فروچاله، از بین رفتن زمین‌های کشاورزی و تغییر شکل آبراهه‌ها و در نهایت از بین رفتن آبخوان است.

سروری تصریح کرد: اگرچه در دشت سرایان پدیده فرونشست زمین تایید شده اما در سایر دشت‌های خراسان جنوبی هم احتمال وقوع این پدیده وجود دارد و شاید به صورت محسوس فرونشست زمین را در سایر دشت‌ها نداشته باشیم اما نشست کلی زمین با توجه به اضافه برداشت‌ها را داریم.

وی با اشاره به اینکه کسری مخزن تجمعی از ابتدای شبکه اندازه‌گیری ۳.۷ میلیارد متر مکعب است گفت: متوسط کسری مخزن ۲۰ ساله استان ۱۴۱ میلیون متر مکعب است و اضافه برداشت از منابع آب زیرزمینی کاهش کیفیت آب را نیز به دنبال داشته است.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی عنوان کرد: در حال حاضر از ۱۳ هزار و ۵۹۹ منبع آبی در استان ۲۸ درصد را چاه‌ها تشکیل می‌دهند و اگر ثبات و پایداری می‌خواهیم باید تناسب بین دخل و خرج آبی خود را رعایت کنیم.

وی با تاکید بر اینکه در گذشته اکثر منابع تامین آب در خراسان جنوبی از طریق قنات‌ها و چشمه‌ها بوده است گفت: در گذشته هر سال با توجه به میزان بارندگی‌ها، کشاورزان مصرف خود را با آب قنات‌ها تطبیق می‌دادند.

سروری افزود: با ورود سیستمی حفر چاه‌ها، تعادل به هم خورد و ۷۳ درصد میزان برداشت آب را منابع زیرزمینی به خود اختصاص داده است.

وی گفت: آب عنصری است که نه قابل تولید و نه قابل جایگزین بوده و حجم آبی که در استان در دسترس قرار دارد، محدود است از سوی دیگر هر سال نیاز ما به مصرف آب بیشتر می‌شود و می‌طلبد توجه بیشتری به افزایش بهره‌وری آب داشته باشیم تا افزایش نیاز را با افزایش بهره‌وری جبران کنیم.

احتمال تشدید فرونشست در بیشتر دشت‌های خراسان جنوبی 

مدیر دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی هم گفت: سال آبی گذشته اضافه برداشت از منابع آب زیرزمینی استان افزایش داشته است و این موضوع احتمال وقوع و تشدید پدیده فرونشست زمین را در اکثر دشت‌های خراسان جنوبی به دنبال دارد.

فاطمه شهابی به خبرنگار ایرنا گفت: از سال ۱۳۹۴ با وقوع پدیده فرونشست زمین در دشت سرایان آب برداشتی از این دشت را کنترل کردیم و پدیده فرونشست زمین زیاد تشدید نشد.

وی افزود: با تشدید خشکسالی و افزایش اضافه برداشت قطعا پدیده فرونشست زمین در استان تشدید خواهد شد.

مدیر دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی بیان کرد: اضافه برداشت از منابع آب زیرزمینی استان در سال آبی ۹۹-۹۸ به میزان ۱۰۱ میلیون متر مکعب بود و هنوز آمار اضافه برداشت در سال آبی گذشته اعلام نشده که قطعا به دلیل پدیده خشکسالی افزایش خواهد داشت.

وی عنوان کرد: سالانه به‌طور میانگین ۲۷ سانتیمتر مربع افت منابع آب زیرزمینی در خراسان جنوبی داریم که این موضوع هم در تشدید فرونشست زمین تاثیرگذار است و بیشترین افت منابع آب زیرزمینی با ۴۵ سانتیمتر در سال آبی ۹۹-۹۸ در دشت سرایان بوده است.

شهابی گفت: پدیده فرونشست زمین در دشت سرایان استان تایید شده و در بقیه دشت‌های استان نیز به توجه به اضافه برداشت از منابع آب زیرزمینی، احتمال فرونشست زمین وجود دارد زیرا افت مستمر منابع آب زیرزمینی قطعا پدیده فرونشست زمین را به دنبال خواهد داشت.

واقعیت این است که حال سفره‌های آب زیرزمینی خراسان جنوبی و دشت‌های منطقه مساعد نیست و همین که سالانه تا حدود ۲۶ سانتیمتر سطح آب در این منطقه کاهش می‌یابد و هیچ حوزه آبریز فرادستی هم ندارد، وقوع رخدادهایی چون فرونشست، تخریب منازل و راه‌ها، خشکی باغات و مزارع و حتی کمبود آب آشامیدنی در سال‌های آینده را محتمل می‌کند.

کارشناسان و محققان صنعت آب تغییر الگوی کشت، استفاده از روش‌های نوین آبیاری، تغییر الگوی مصرف آب در صنعت، استفاده از چرخه‌های بسته آب در راستای کاهش بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی و آگاه سازی مردم نسبت به الگوی مناسب مصرف را جمله مهمترین راهکارها و راه حل‌ها برای مدیریت پدیده فرونشست بیان کردند.

دشت‌های خراسان جنوبی که روزگاری آب‌های زیرزمین و قنات‌های پرآب این دشت‌ها زبانزد بود در حال فرو رفتن است که اهتمام به خطر فرونشست باید به صورت جدی مورد توجه مسوولان و مردم قرار گیرد.