عصر ایران؛ مهرداد خدیر- سخنان سردار علی فدوی جانشین فرمانده کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی دربارۀ «پیش‌گام بودن ایرانیان در علم فیزیک کوانتوم و سابقۀ این دانش در جوامع اسلامی و آثار دانشمندان مسلمان» واکنش‌های متفاوتی را برانگیخته و اصل صحبت‌ها با انگیزه‌های مختلف در شبکه‌های اجتماعی بازنشر می‌شود.

مهم ترین عباراتی که این فرمانده ارشد با 40 سال سابقه حضور در سپاه از عضویت تا عالی ترین مناصب فرماندهی در برنامۀ تلویزیونی با موضوع «آخرین توان‌مندی‌های سپاه» گفته اینهاست:

«ما سرمنشاء علم کوانتوم هستیم اما نمی‌شود اعلام کنیم. در عرصۀ کامپیوترهای کوانتومی هم جلودار هستیم. علم کوانتوم علمی بسیار قدیمی در جوامع اسلامی است. قریب به هزار سال پیش دانشمندان مسلمان در این باره صحبت کردند. ...دو سال پیش یک کنفرانس به مناسبت صدمین سال آغاز علم کوانتوم در نیویورک برگزار شد و دانشمندان ایرانی هم در آن شرکت داشتند. مقایسه مطالب عنوان شده در آن به عنوان آخرین یافته‌های کوانتوم با یک کتاب ابن‌عربی، فیلسوف و عارف مسلمان، نشان می‌دهد که عبارت‌های ابن‌عربی کامل‌تر از عبارت‌های دانشمندان اخیر است.»

هر چند نمی‌دانم در آن کنفرانس چه گذشته و اصحاب فیزیک اگر اطلاع دارند جزییاتی از آن را منتشر کنند و اگرچه معمولا نسبت به سخنان فرماندهان ارشد سپاه محظورات (‌و نه محذورات به معنی بر‌حذر داشته شدن) و ملاحظاتی وجود دارد اما در این یادداشت در مقام خرق عادت 10 نکته را می‌آورم. چنان که گفته شد جنبۀ فیزیکی را به اهل فیزیک می‌سپارم اگرچه این 10 نکته هم متافیزیکی نیست:

1. برخی رسانه‌های خارجی به بهانۀ این سخنان، ماجرای چند وقت قبل رونمایی از دستگاه مستعان 110 برای تشخیص ویروس کرونا را یادآور شده‌اند. اما این قیاس مع‌الفارق است چون آقای فدوی، دربارۀ پیشینۀ یک دانش یا آگاهی در ایران سخن گفته و مدعی ساخت یا استفاده از دستگاهی نشده است.

2. برخی این سخنان را مصداق رواج «شبه علم» دانسته و نوشته‌اند:

«به مطالبی که با استفاده از شکل استدلال، بحث و واژگان مشابه با مباحث تخصصی و به عنوان مطالعات علمی و ثابت‌شده ارائه می‌شوند اما در عمل روش‌شناسی علمی ندارند و به انتخاب گزینشی نتایج یا بیان اغراق‌آمیز متکی‌اند، شبه‌علم گفته می‌شود.»

این تعریف از «شبه علم» البته درست است اما نسبت دادن رواج «شبه علم» به آنچه آقای فدوی گفته زیاده‌روی است. چرا که اساسا بحث علمی نکرده و تنها گفته ایرانیان و دانشمندان مسلمان به کوانتوم توجه داشته‌اند و سربسته گفته در سپاه هم به آن پرداخته شده ولی امکان معرفی پیش‌رفت‌ها نیست. حال آن که شبه‌علم، کاری بود که برخی برای مقابله با شیوع کرونا انجام می‌دادند و واکسیناسیون را از اساس فارغ از نوع و کشور سازنده واکسن نفی می‌کردند و استقبال فراوان از واکسیناسیون به جای دل خوش کردن به نسخه های شبه‌علم نشان می‌دهد جامعه آنها را پس زده است.

3. یکی دیگر از محورهای نقد به این خاطر است که گفته می‌شود علم فیزیک به شکل امروزی 400 سال و شاخۀ کوانتوم هم تنها 120 سال قدمت دارد. (ماکس پلانک نظریه کوانتوم را در سال ۱۹۰۰، یعنی ۱۲۱ سال پیش مطرح کرد. پس از آن هم آلبرت اینشتین در سال ۱۹۰۵، یعنی ۱۱۷ سال پیش، از آن نظریه برای توضیح اثر فوتوالکتریک یا اثر هرتز استفاده کرد، پدیده‌ای که در آن برخی مواد در برابر تابش نور الکترون گسیل می‌کنند).

4. ماجرا را اما به شکل دیگری هم می‌توان نگاه کرد و چنان‌که از اشاره به «ابن‌عربی» برمی‌آید سردار فدوی قصد پیش کشیدن بحثی علمی به معنی تخصصی کلمه را نداشته و احتمالا با نگاهی عرفانی از «کوانتوم» یاد کرده است و اگر این یادداشت را می‌نویسم به خاطر همین تصور است چون با قدرت بیشتری که سپاه پاسداران خصوصاً پس از روی کار آمدن دولت آقای رییسی و حضور فرماندهان ارشد سابق و فعلی در مدیریت‌های مختلف به دست آورده نگاه علمی و عرفانی ولو دقیق و کامل نباشد از نگرانی سیطرۀ نگاه نظامی می‌کاهد.

5. یکی از زیباترین و بهترین کتاب‌ها که داستان کوانتوم را به زبان ساده و بسیار شیرین و خواندنی شرح داده و خوش‌بختانه پارسال منتشر شد و بسیار هم با استقبال رو به رو شده «واقعیت ناپیدا»‌ست به قلم «کارلو رووِلی» که فیزیک را برای عموم عرضه می‌کند. (نشر فرهنگ نشر‌نو با برگردان علی خدادادی شاهی)

نمی‌دانم آقای فدوی این کتاب را خوانده یا نخوانده اما اگر خوانده و تحت‌تأثیر آن چنین سخنانی گفته قابل‌تأمل است چون آن‌گونه که از این کتاب برمی‌آید ماجرای کوانتوم، با نگاه صرفا ایدیولوژیک، نسبت و قرابتی ندارد:

«‌دراین رقص بی‌پایانِ اتم‌ها نه انجامی هست نه کرانه‌ای. ما انسان‌ها نیز مانند مابقی طبیعت، جزئی از این رقص بی‌پایان هستیم. جزئی که نتیجۀ ترکیبی تصادفی است. طبیعت، همچنان به تجربه و آزمایش ترکیب‌ها و فرم‌های جدید ادامه می‌دهد و ما مانند حیوانات، نتیجۀ یک انتخاب تصادفی و بی‌انجام‌ایم که در طول ادوار متمادی ساخته شده است. زندگی ما ترکیبی از اتم‌هاست. افکار ما از اتم‌هایی کوچک ساخته شده است. رؤیاهای ما محصول اتم‌هاست. امیدها و عواطف ما به زبانی متشکل از الفبای اتم‌ها نوشته شده است.»

اگر دو کشف بزرگ فیزیک در قرن بیستم را «نسبیت عام» و « نظریۀ عام» بدانیم این کتاب روایتی است همه‌کس‌فهم دربارۀ این دو و لحن آن نه خشک و علمی که قصه‌واره و بسیار جذاب است و بعید است این کتاب را بخوانید و در پایان هر فصل به وجد نیایید و احساس نکنید ما جزئی از یک کل هستیم و وقتی می‌میریم انگار کوزۀ آبی به دریا ریخته شده است و به تعبیر مولانا:
ما زدریاییم و دریا می‌رویم

6. اشارات قدمت این بحث در فرهنگ ایرانی را می‌توان به عرفان و ادبیات ایران نسبت داد و آن شعر مشهور:

دل هر ذره را که بشکافی

آفتابی‌ش در میان، بینی

که هر چند به "شکافت اتم" تعبیر شده اما کسانی که با نگاه صرفا علمی تحلیل می‌کنند معتقدند جنبه‌های شاعرانه را نمی توان به علم تعمیم داد.

شکسپیر هم در توصیف یک پری خیالی (ملکه مَب) او را سوار بر کالسکه‌ای تصویر می‌کند که موجودانی به نام «اتمی» - به معنی بسیار ریز- او را می‌کِشند (می‌رانند). اما این ادبیات است و ادبیات با خیال نسبت دارد و وارد علم نمی‌کنند که با آزمایشگاه سر و کار دارد.

7. اصلا فرض کنیم سردار فدوی به همین جنبه‌های شاعرانه و ادبی و نه علمی نظر داشته است. آیا همین که از زبان یک مقام ارشد نظامی نه سخنان ایدیولوژیکِ هزار‌بار گفته شده - مانند آنچه در مصاحبه سردار کوثری شنیدیم- یا شعارهایی از جنس اقتدارگرایی که مطالبی با نگاه عرفانی شنیدیم جای خرسندی ندارد؟

8. راز ماجرا شاید این باشد که علی فدوی از نسل اول و اصطلاحاً از بچه‌های اولیه سپاه است که با رویکرد تمام فرهنگی وارد آن شدند و یادمان باشد اولین پوستر سپاه در سال 58 با زمینه سیاه با تصویری از امام‌خمینی ، طالقانی و شریعتی منتشر شد (با این عنوان: و ظلمتِ شب از این سه تَن بگریخت) و اگر در جبهه به شدت مجروح شد حین فیلم‌برداری بود نه تیراندازی و عملیات نظامی و دوست نداشته تنها با سلاح شناخته شود. بعد‌تر هم که در نیروی دریایی سپاه مسؤولیت گرفته طبعا با امور فنی بیشتر آشنا شده است.

9. اگر می‌پرسید چه می‌خواهی بگویی؟ صریح و روشن توضیح می‌دهم:

در روزگاری که سرداران، مناصب مختلف اداری و اقتصادی و ورزشی و پارلمانی را مدیریت می‌کنند و در تحولات دو سال اخیر و یک‌دست شدن حاکمیت حالا از رییس مجلس شورای اسلامی تا معاون اقتصادی رییس جمهوری یا ریاست مناطق آزاد تجاری، از وزیران کشور و میراث و گردش‌گری تا راه وشهرسازی یا شماری از نمایندگان و رییس کمیتۀ تربیت‌بدنی مجلس و به تازگی هم مدیر عامل باشگاه استقلال همه از فرماندهان سپاه بوده‌اند، به نگاه ایرانی، علمی و عرفانی به جای نگاه نظامی بیشتر نیاز داریم و از این منظر جای خوش‌حالی است که از زبان مرد شمارۀ 2 سپاه دربارۀ کوانتوم و ابن‌عربی بشنویم.

10. اگر سردار فدوی می‌خواست دقیق‌تر سخن بگوید شاید بهتر بود در جایی که به ایران نسبت می‌دهد از کلمۀ «علم» استفاده نمی‌کرد و مثلا می‌گفت ما به دستاوردهای علوم جدید بی‌توجه نیسیتم و یکی از آنها کوانتوم است که اگرچه به عنوان علم، جدید است اما روح آن به عرفان ما نزدیک است و در نگاه عرفانی ما قدمت و پیشینه دارد.

کوتاه این که:

کوانتوم به زبان ساده بر «ویژگی دانه‌ای بودن جهان» تأکید دارد و این یعنی جهان، ساختاری سلسله مراتبی ندارد و این که عشقی عمیق به طبیعت در جریان است و ما جزئی از همین جهان‌ایم و اجزای یک کل خارق‌العاده.