اتفاق ناخوشایندی رخ‌داده؛ این‌که قاچاقچیان و مصرف‌کنندگان مواد مخدر با شیوع کرونا از فعالیت خود بازنماندند. بیکاری و افسردگی و اضطراب برآمده از دل این روزها نیز بسیاری را به سمت‌وسوی استفاده از انواع مواد اعتیادآور سوق داده است تا به آرامشی هرچند موقت و گذرا دست یابند!

روزنامه «رسالت» در ادامه نوشت: جیووانا کمپلو رئیس بخش پیشگیری، درمان و بازتوانی دفتر مقابله با موادمخدر سازمان ملل متحد، دراین‌باره می‌گوید: «به دلیل همه‌گیری کرونا، وابستگی به موادمخدر در دنیا افزایش یافته است، لذا باید فعالیت‌های جمعی در کشورها برای تقویت برنامه‌های پیشگیری از اعتیاد انجام شود. این مهم برای رشد سلامت عمومی و تحقق جامعه سالم سودمند است.»

هرچند در کشور ما آماری رسمی در رابطه با افزایش مصرف مواد مخدر در دوران کرونا موجود نیست اما کارشناسان معتقدند در ایران نیز همانند سایر نقاط جهان عوارض روحی و روانی ناشی از فشارهای اقتصادی و قرنطینه و کاهش فعالیت‌های اجتماعی و از طرفی افزایش تولید مواد مخدر صنعتی داخلی در سایه کاهش قاچاق مواد، حتما بر بالا رفتن مصرف مخدرها به‌ویژه در بین جوانان تأثیرگذار بوده است.

دلایل افزایش مصرف مواد مخدر در ایام کرونا

رضا تویسرکان‌منش، مدیرکل درمان و حمایت‌های اجتماعی ستاد مبارزه با مواد مخدر تأکید می‌کند: با کاهش چشمگیر پروازها و حمل‌ونقل بین‌المللی در ایام کرونا امکان ترانزیت مواد مخدر در کشورهای مختلف ازجمله ایران کاهش‌ یافته است که این خود بر بالا رفتن قیمت مواد تأثیرگذار است اما علی‌رغم گران‌شدن مواد اولیه مخدرها، قاچاقچیان بیکار ننشسته و به فکر تولید مواد صنعتی همچون هروئین تزریقی، شیشه و کراک در داخل افتاده‌اند. افزایش تولید این مواد طبیعتا افزایش مصرف را در پی داشته است.

فرزانه سهرابی، معاون اجتماعی مؤسسه کادراس (مرکز تحقیقات، رهیافت و مطالعات بین‌المللی مواد مخدر) نیز با اشاره به همین محدودیت‌های هوایی و کندشدن روند عرضه و افزایش تقاضا و به‌تبع آن بالا رفتن قیمت بسیاری از مواد می‌گوید: «در ایران به دلیل محدودیت در قاچاق تریاک و افزایش قیمت آن، برخی مصرف‌کنندگان از تریاک روی به مصرف هروئین آورده‌اند که هم ارزان‌تر است و هم قدرت نشئگی بالاتری دارد.»

وی این اختلال در زنجیره عرضه مواد و روی آوردن به مواد تولیدی منطقه‌ای به‌عنوان جایگزین مواد قاچاق را متوجه کشورهای دیگر نیز می‌داند و می‌گوید: «‌به‌عنوان‌مثال ذائقه مردم اروپا در مصرف مواد کوکائین و هروئین است که بیشتر این مواد از طریق قاچاق وارد کشورهای اروپایی می‌شود، اما در نتیجه همه‌گیری کرونا و اختلال در عرضه و قاچاق آن‌ها، مصرف‌کنندگان روی به مصرف موادی مانند کانابیس آورده‌اند که دسترسی راحت‌تری به آن دارند، به همین دلیل قیمت این ماده با افزایش روبه‌رو شده است.»

تویسرکان منش، مدیرکل درمان و حمایت‌های اجتماعی ستاد مبارزه با مواد مخدر کاهش ظرفیت پذیرش در کمپ‌های ترک اعتیاد به‌منظور حفظ فاصله‌گذاری اجتماعی و از سوی دیگر، مراجعه کمتر معتادان به مراکز درمانی و مطب‌ها از ترس ابتلا به کرونا، دسترسی معتادان به درمان‌های دارویی را با مشکل مواجه کرده و وابستگی آنان به مواد مخدر را افزایش داده است. بی‌تردید در سایه کنترل و درمان بیماران کرونایی، بحث درمان معتادان برای سیستم بهداشت و درمان کشور به حاشیه رفته است که این خود می‌تواند یکی از دلایل افزایش اعتیاد در این ایام باشد.

مدیرکل درمان و حمایت‌های اجتماعی ستاد مبارزه با مواد مخدر، بیکاری را یکی دیگر از دلایل افزایش اعتیاد در روزهای کرونایی می‌داند: «نگرانی اقتصادی، افسردگی، اضطراب و مشکلات اجتماعی و فرهنگی، همگی ناشی از این بیکارشدن‌هاست. بیکارشدگان به خیال خودشان برای این‌که از این فشار روحی و روانی خلاص شوند، به الکل و مواد مخدر روی می‌آورند، اما از چاله به چاه می‌افتند» و در نهایت اینکه قرنطینه‌های اجباری باعث شده دست بسیاری از معتادان رو شود؛ معتادانی که پیش‌ از این، اعتیادشان از دید خانواده‌ها پنهان بوده است.

جوانان و نوجوانان طعمه سوداگران مواد مخدر در فضای مجازی

البته می‌توان به موارد دیگری هم اشاره کرد، اینکه کمتر جوان و نوجوانی است که این روزها به فضای مجازی آشنایی و البته دسترسی نداشته باشد. در شرایطی که کرونا باعث شده بسیاری از فروشندگان مواد مخدر سروکله‌شان در پاتوق‌های حضوری کمتر پیدا شود، بستر فضای مجازی به جولانگاهی مطلوب برای این افراد و تبلیغ انواع مواد اعتیادآور بدل شده است. معاون اجتماعی مؤسسه کادراس، فضای مجازی را بستری می‌داند که به دلیل حضور گسترده و در عین‌ حال پنهان نوجوانان و جوانان در آن، برای سودجویان و قاچاقچیان انواع مواد بسیار سودآور و مطمئن است: «افراد فعال در حوزه قاچاق مواد مخدر، نوجوانان و جوانان را از طریق فضای مجازی ترغیب می‌کنند که مصرف برخی از مواد اعتیادآور نیست تا از این طریق آن‌ها را وارد زنجیره عرضه و تقاضای مواد کنند، چراکه نوجوانان و جوانان به‌عنوان افرادی که دارای سن کمی هستند و در صورت ابتلای به اعتیاد سالیان سال ممکن است مواد مصرف کنند، به‌عنوان مشتریان دائمی برای فروشندگان و قاچاقچیان مواد سودآوری بالاتری دارند.»

حدود ۲ میلیون و ۸۰۰ هزار معتاد رسمی در کشور

طبق آمار رسمی، حدود ۲ میلیون و ۸۰۰ هزار معتاد رسمی در کشور داریم و تخمین زده می‌شود که یک‌میلیون و ۴۰۰ هزار معتاد نیز شناسایی نشده باشند. همچنین بیش از ۶۴ هزار معتاد متجاهر و بیش از یک‌میلیون و ۶۰۰ هزار نفر معتاد که به‌صورت تفننی مواد مخدر استفاده می‌کنند، در کشور وجود دارد. اصغر اصلانی، معاون مقابله با عرضه و امور بین‌الملل ستاد مبارزه با مواد مخدر نیز می‌گوید: «بر اساس آخرین شیوع شناسی در سال ۱۳۹۶ از جمعیت ۱۵ سال تا ۶۴ سال ۵.۴ درصد جمعیت کشور با این معضل دست به گریبان هستند.»

وی بابیان این‌که امروز بیش از ۸۰۰ نوع از انواع مواد مخدر روانگردان در کشورهای اروپایی تولید می‌شود، توضیح می‌دهد: « با توجه به اقدام‌های پیشگیرانه در زمان حاضر بیش از ۵ تا ۶ نوع آن در کشور وجود ندارد و آن‌هم با اقدامات، اطلاع‌رسانی و آگاه‌سازی در حال کنترل هستیم.»

در ایام کرونا مصرف سیگار، الکل و قلیان بیش از مواد بوده است

فرید براتی سده، مدیرکل دفتر پیشگیری و درمان اعتیاد سازمان بهزیستی کشور به‌منظور واکاوی جریان اعتیاد در کشور پس از کرونا و دلایل گرایش به مخدرها و ضرورت مباحث پیشگیری، نکاتی را مطرح می‌کند.

وی با بیان اینکه یکی از راه‌هایی که برخی افراد در شرایط تنش و استرس و به هم خوردن بهداشت روانی‌شان به آن روی می‌آورند، مصرف موادی است که آنان را تخدیر کند، می‌گوید: «این گرایش تنها در مورد انواع مواد مخدر نیست بلکه سیگار، الکل و قلیان و در واقع هر آنچه بتواند به آن‌ها کمک کند تا اوضاع را کنترل کرده و خود را با آن انطباق بدهند شامل می‌شود. به این رفتار مقابله منفی یا از عقده برآمدن منفی می‌گویند. در ایام کرونا احتمال دارد این رفتار بیشتر شده باشد اما بیش از آنکه به‌صورت مصرف مواد باشد، به شکل استعمال سیگار و مشروبات خود را نشان می‌دهد. البته من آماری ندارم تا بخواهم به‌صراحت بگویم مصرف مواد افزایش یافته است یا خیر اما منطقا می‌پذیریم که مصرف سیگار، الکل یا قلیان ممکن است بیشتر شده باشد.»

آثار سوءمصرف مخدرها و روان‌گردان‌ها بر عملکرد سیستم مغزی

وی با اشاره به این‌که مواد مخدر و روان‌گردان‌ها بر روی سیستم مغزی ما به‌عنوان سیستم فرمانده بدن اثر سوء دارند، در رابطه با آثار کوتاه‌مدت و درازمدت این مصرف عنوان می‌کند: «بخشی از این آثار، کوتاه‌مدت است یعنی به‌محض این‌که مصرف انجام می‌شود در کنار آن لذت و تخدیر اولیه، آثار سوء خود را نشان می‌دهد. آثاری همچون گیجی، عدم توانایی در تصمیم‌گیری یا گرفتن تصمیمات اشتباه، رفتارهای بدون برنامه و حساب‌نشده، رفتارهای پرخطر جنسی، سرعت سرسام‌آور در رانندگی و خودزنی یا دیگر زنی و خودکشی یا دیگرکشی. همچنین برخی افراد که از مواد توهم‌زایی نظیر ال اس دی(LSD) یا دی‌ام تی (‌DMT) استفاده می‌کنند، ممکن است به رفتارهای پرخطری دست بزنند که منجر به از دست دادن جانشان شود مانند باز کردن در خودرو در زمان رانندگی و پرتاب خود به بیرون. مصرف مواد مخدر آثار سوء درازمدتی نظیر از دست رفتن توان حافظه و پتانسیل توجه و دقت، ناتوانی در تصمیم‌گیری، از دست رفتن توان بدنی به لحاظ جسمی و جنسی و بحران‌های اقتصادی و خانوادگی نیز به همراه دارد. برخی افراد ممکن است احساس کنند مصرف مواد برای تقویت قوای جنسی خوب است اما اثر آن در درازمدت عکس این تصور اشتباه است و فردی که مصرف مواد مخدر دارد از لحاظ جنسی کاملا ناتوان می‌شود. همچنین برخی خانم‌ها تحت تأثیر تبلیغات آرایشگاه‌ها گمان می‌کنند مصرف مواد باعث سفیدی یا جوان‌ترشدن پوستشان می‌شود اما واقعیت این است در درازمدت چهره آنان پیرتر و شکسته‌تر شده و زیبایی از آن گرفته می‌شود. صورت مصرف‌کنندگان شیشه بعد از مدتی کاملا می‌شکند یا زخم‌ها و کرش‌هایی در آن پدیدار می‌شود.»

پیشگیری؛ یک اصل مهم

مدیرکل دفتر پیشگیری و درمان اعتیاد سازمان بهزیستی کشور با تأکید بر این‌که امکان دسترسی به مواد مخدر در همه‌جا فراهم است، پیشگیری را در کاهش آسیب‌ها یک اصل مهم دانسته و می‌گوید:«پیشگیری وضعی یعنی هم پیشگیری به لحاظ آموزش و آگاهی بخشی و هم پیشگیری محیطی.

خوشبختانه در حال حاضر دستگاه‌های مختلفی در حوزه پیشگیری واردشده‌اند. به‌عنوان‌مثال طرح یاری‌گران زندگی که ستاد مبارزه با مواد مخدر از آن حمایت می‌کند. یا قبل از کرونا و در زمان باز بودن مدارس، طرحی که از سوی نیروی انتظامی در اطراف مدارس برای برخورد با قاچاقچیان و فروشندگان خرد اجرا می‌شد، ازجمله این اقدامات پیشگیرانه هستند، اما نکته مهم این‌که برنامه‌های پیشگیری باید مبتنی بر شواهد علمی باشد یعنی اثربخشی آن واقعا سنجیده شود و چنانچه برخی از این برنامه‌ها فاقد اثربخشی ارزیابی شد، اجرای آن متوقف شود، چراکه در بحث پیشگیری، منابع مالی ما محدود است لذا باید درست و به‌موقع هزینه کنیم.»

براتی سده در خصوص فعالیت‌های پیشگیری که در کشور و سازمان بهزیستی در حال انجام است، می‌گوید: « کارزارهای رسانه‌ای که از سال گذشته تابه‌حال علی‌رغم بحث کرونا در مورد مصرف موادی مثل گل و شیشه در سطح کشور داشتیم. طرحی به نام پازک داریم در رابطه با زنان و کودکانی که از خانواده‌های معتاد هستند و در محله‌های پرخطر زندگی می‌کنند. همچنین طرحی را در بهزیستی داریم به نام طرح کیان برای پیشگیری از مصرف مواد در ادارات که این‌ها هر ازگاهی تست می‌شوند و چنانچه فردی برای درمان داوطلب بود، هزینه‌های او را پرداخت می‌کنیم. در همین طرح، آموزش‌هایی برای کارمندان ادارات داریم تا بتوانند در شرایط استرس‌زای محیط کار، خود را کنترل کرده و بهره‌وری‌شان را افزایش دهند. ما در رابطه با مصرف مواد مخدر و تخدیر کننده و آثار سوء آن‌ها از فضای مجازی به‌خوبی استفاده کردیم. پیام‌های کوتاه یک ونیم دقیقه‌ای را بدون این‌که اشاره‌کنیم این‌ها را بهزیستی یا دستگاه‌های دیگر تهیه‌کرده‌اند در فضای مجازی به اشتراک می‌گذاریم که با استقبال بسیار خوبی مواجه شده است. همچنین خط ملی اعتیاد با شماره ۰۹۶۲۸ یک خط کشوری است که مردم تماس می‌گیرند و در مورد علائم مصرف مواد در فرزندانشان و مراکز درمانی دارای مجوز از بهزیستی و وزارت بهداشت راهنمایی می‌گیرند.»

عمده مصرف‌کنندگان در سنین جوانی هستند

براتی سده این اقدامات پیشگیرانه را باهدف کاهش گرایش به مصرف مواد مؤثر دانسته و بابیان این‌که مواد مخدر تمام گروه‌های سنی را درگیر کرده است، می‌گوید: «ما سالمند بالای ۶۵ سال داریم که مصرف‌کننده است یا دختر و پسر نوجوان گرفتار مواد نیز داریم اما عمده مصرف‌کنندگان ما در سنین جوانی بین ۲۰ تا ۳۵ و ۴۰ سالگی هستند یعنی درست در سنین باروری و البته بیکاری هم به لحاظ اقتصادی می‌تواند برای جامعه مشکل‌ساز باشد و به لحاظ روانی افراد را به مواد وابسته کند.»

کنجکاوی و حس ناامیدی، دو عامل گرایش جوانان به سمت مواد

سعید صفاتیان، پژوهشگر مواد مخدر هم می‌گوید: اگر بخواهیم علت‌های شخصی، خانوادگی و اجتماعی گرایش جوانان و نوجوانان به سمت مصرف مواد روان‌گردان را برشماریم، به نزدیک ۲۰۰ علت می‌رسیم.

صفاتیان دو سه دلیل اصلی این مهم را این‌گونه عنوان می‌کند: «اولین علت، بحث کنجکاوی است. جوان و نوجوان درنتیجه کنجکاوی که فلان ماده روان‌گردان زرد و قرمز و آبی‌رنگ چیست و چه فرقی با سایر مواد دارد، به دنبال مصرف آن‌ها می‌رود. دومین دلیل حس ناامیدی است که در جوانان در شرایط کرونا ایجاد شده است. این معضلی که نه‌تنها در ایران بلکه در همه جای دنیا به وجود آمده است، جوانان را اذیت کرده و آنان را به سمت مصرف مواد سوق می‌دهد و سومین دلیل نیز قیمت مواد و دسترسی به آن و قوانینی که برای مجازات وجود دارد و بحث‌های پیشگیری و میزان اثربخشی آن است.»

کرونا و الگوهای جدید مصرف

صفاتیان آمار و ارقامی از مصرف مواد روان‌گردان در کشور ندارد، چراکه اساسا چنین آماری موجود نیست تا در خصوص افزایش یافتن یا نیافتن آن در ایام کرونا بتوان اظهارنظر کرد، بااین‌حال می‌گوید: «به‌طورکلی آنچه که سازمان‌های بین‌المللی در طول یک سال گذشته و همزمان با همه‌گیری کرونا از آن صحبت می‌کنند، این است که یک تغییر در الگوی مصرف و قیمت مواد و به‌تبع آن میزان مصرف مواد در دنیا به وجود آمده است. گران‌تر شدن حمل‌ونقل‌ها و تولید کمتر، هزینه‌های بیشتری برای قاچاقچیان به همراه دارد و درنتیجه قیمت مواد افزایش یافته است و دوم این‌که زمان بیکاری افراد مخصوصا نوجوان‌ها و جوان‌ها و خلوت و تنهایی آن‌ها بیشتر شده است،درنتیجه مقداری الگوهای مصرف در دنیا به‌هم‌ریخته و به سمت الگوهای جدیدتر رفته است.»

به‌تازگی در شبکه‌های اجتماعی فیلمی دست‌به‌دست می‌شود مبنی بر عرضه ماده مخدر شیشه در رنگ‌های مختلف و جذاب تا بتوانند گروه‌های کم‌سن‌و سال را فریب داده و به این مواد آلوده کنند.

پایه تمام مواد روان‌گردان‌ها شیشه است

این پژوهشگر مواد مخدر پایه تمام روان‌گردان‌ها را شیشه می‌داند و تولید آن‌ها در رنگ‌های مختلف را تنها تبلیغات جدید قاچاقچیان برای ایجاد رقابت بین انواع مواد و افزایش گرایش مصرف‌کنندگان برای خرید آن‌ها عنوان کرده و تأکید می‌کند : «زمانی که می‌گویید شیشه، مشخص است شما با چه ماده‌ای سروکار دارید اما با تغییر نام آن به روان‌گردان زرد و آبی و قرمز و تعریف نوع خاصی از اثربخشی برای آن، یک بازار عرضه و تقاضای جدیدی ایجاد می‌کند که تعداد مصرف‌کنندگان مواد از این طریق بالا می‌رود. این موضوع من را یاد حدود ۲۰ سال پیش می‌اندازد؛ زمانی که وقتی ال اس دی که یک ماده توهم‌زا و به‌صورت تمبرهای کوچک یک‌سانت در یک‌سانت است به بازار آمده بود. این ماده در الگوها و مدل‌های مختلف وارد بازار شد و ما اکنون بیش از ۷۰۰ تا ۸۰۰ نوع رنگ و مدل ال اس دی در دنیا داریم. شاید در مورد شیشه نیز قاچاقچیان دارند همین رویه را در پیش می‌گیرند و آن را تحت عناوین مختلف در جامعه تست می‌کنند تا ببینند شرایط به چه صورت است، اما واقعیت این است که پایه اصلی همه این‌ها شیشه یا افدرین یا آمفتامین است. متأسفانه یکی دو سال است افغانستان دارد از افدرین برای تولید شیشه استفاده می‌کند که توانسته از این طریق قیمت مواد روان‌گردان را پایین بیاورد. یعنی دیگر نیازی به تولید به‌صورت صنعتی نیست و این را دارد به‌صورت طبیعی تولید می‌کند. ازلحاظ علمی و سطح عوارض همه این‌ها یک اسم بیشتر ندارند هرچند ممکن است برای جلب نظر و کنجکاوی مشتری نام‌های خاصی بر روی آن‌ها بگذارند.»

اختلال شخصیت در افراد گرفتار مواد مخدر و روان‌گردان

هریک از این مخدرها تحت هر نام و عنوانی، آثار سوئی دارند که شامل عوارض جسمی و روانی است و قابل کتمان نیست که در کوتاه‌مدت و درازمدت اثرات خود را می‌گذارد. صفاتیان در این رابطه خاطرنشان می‌کند: «عوارض جسمی آن تأثیراتی است که بر روی قلب و ریه می‌گذارد و احتمال دارد نارسایی کلیوی ایجاد کند. چنانچه فرم تزریقی استفاده شود، می‌تواند در محل تزریق مشکلاتی ایجاد کند. در مصرف‌کننده‌های تزریقی بیماری‌های عفونی مثل هپاتیت یا ایدز به‌راحتی انتقال پیدا می‌کند. برای افرادی که مصرف‌های استنشاقی دارند، تأثیر زیادی بر روی سیستم‌های بینایی و حتی چشایی آنان می‌گذارد، اما عوارض روانی مصرف روان‌گردان‌ها مهم‌تر است که شامل: تغییرات در خلق‌وخو و ایجاد اضطراب و افسردگی می‌شود. افسردگی‌های این دسته از افراد معمولا مقاوم به درمان است یعنی با هر دارویی به‌راحتی قابل‌کنترل نیست و شاید دو، سه سال طول بکشد تا درمان شود. همچنین این‌ها افرادی هستند که نسبت به جامعه، خانواده و یا همسرشان بدبین هستند. در بسیاری از موارد این شک و بدبینی منجر به درگیری و طلاق می‌شود. افراد گرفتار روان‌گردان دچار توهم‌های مختلف اعم از بینایی ، شنوایی، چشایی و هذیان می‌شوند. به‌عنوان‌مثال فرد گمان می‌کند روی بدنش عقرب راه می‌رود یا در معده‌اش مار است. این عوارض باعث می‌شود این افراد آن‌قدر اختلال شخصیت پیدا کنند که دیگر نتوانند در جامعه به‌عنوان یک فرد عادی کار کنند یا به زندگی‌شان برسند.»

برنامه‌های پیشگیری باید قوی شود

وی با تأکید بر لزوم قوی‌تر شدن برنامه‌های پیشگیری عنوان می‌کند: «دسترسی به این مواد در جامعه راحت است. البته پلیس بسیار زحمت می‌کشد و دستگیری‌های زیادی دارد. در فضای مجازی که این مواد پخش می‌شود، پلیس بسیاری از مراکز توزیع مواد روان‌گردان و به‌اصطلاح آشپزخانه‌ها را تعطیل کرده است. سیستم قضائی برخورد بسیار شدیدی می‌کند و اصلاح قانون به ضرر قاچاقچیان شده است اما به هر صورت شرایط جامعه یکسری جوانان را به سمت مصرف مواد سوق می‌دهد و آنان به سراغش می‌روند. اینجاست که بحث اهمیت برنامه‌های پیشگیری خود را نشان می‌دهد. این برنامه‌ها کمرنگ است و باید قوی‌تر از این‌ها باشد.»